“Bà tiên tơ” Phan Thị Thuận: Khát khao nâng tầm tơ lụa Việt
66 tuổi đời nhưng nghệ nhân Phan Thị Thuận ở thôn Hạ (xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức) có tới 60 năm bền bỉ canh cửi, đam mê con tằm, sợi tơ, khung cửi và tơ sen với cách làm sáng tạo cho ra sản phẩm tơ tằm tự dệt và lụa sen độc đáo.
Đắm đuối với nghề, qua bao chìm nổi, đến nay bà vẫn khát khao giữ gìn tổ nghiệp, phát triển nghề dệt lụa, khẳng định trí tuệ, bản lĩnh của người làng nghề trong thời đại mới…
Trao cho tằm cơ hội trình diễn vũ điệu dệt
Bước vào gian nhà nghệ nhân Phan Thị Thuận ở thôn Hạ (xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức) nhìn đâu cũng thấy tơ và lụa bởi nơi đây kiêm xưởng sản xuất, mùi hương thơm của lụa tơ tằm và lụa tơ sen thoang thoảng. Những câu chuyện của người phụ nữ nhỏ nhắn, nhanh nhẹn và tràn đầy năng lượng đã lôi cuốn chúng tôi theo dòng chảy đam mê nghề của bà.
Sinh ra và lớn lên trong gia đình có truyền thống lâu đời làm nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa, bà Thuận được truyền nghề, thẩm thấu với nghề từ thuở nhỏ và yêu nghề lúc nào không hay. Khi lập tổ ấm nhỏ, bà nên duyên với ông Lê Đăng Hạ cũng là “con nhà nòi” có truyền thống dâu, tằm, tơ, lụa. Sau bao năm “sinh nhai” bằng nghề, đã có thời điểm (năm 2000) bà Thuận cùng chồng con mang nghề ươm tơ dệt lụa bươn chải đi lập nghiệp ở Vĩnh Phúc, năm 2008 trở về địa phương tiếp tục tìm cách giữ nghề trong khi nhiều gia đình đã bỏ nghề truyền thống này.
Bà Phan Thị Thuận
Sau bao năm trăn trở, hiểu từng nhất cử nhất động của con tằm, bà Thuận đã bật ra ý tưởng cho con tằm thành người thợ dệt. Với ý tưởng táo bạo này, bà Thuận đã ngày đêm thử nghiệm cho tằm không cuộn kén mà nhả tơ trực tiếp dệt lên những tấm chăn tơ đầu tiên vào năm 2010. Ngay sau khi sản phẩm chăn tơ do tằm tự dệt thành công đã thu hút người tiêu dùng trong nước và khách nước ngoài. Sản phẩm sáng tạo độc nhất này đã nâng tầm giá trị cho tơ tằm khi có giá trị lên đến tiền triệu mỗi chiếc, bà Thuận cũng có thêm động lực để tiếp tục mày mò học hỏi và ứng dụng các mẫu mã mới.
Bà Thuận không ngần ngại chia sẻ bí quyết cho tằm tự dệt, thông thường đến kỳ nhả tơ thì có rơm tạo ổ hoặc nong lứa tạo ổ cho con tằm có điểm tựa để nhả tơ cuộn thành kén. Hiểu điều đó, bà Thuận đã trải phẳng tấm vải cho tằm bò lên, do không có điểm tựa nên tằm bò theo bản năng đi tìm, tằm bò liên tục 2 ngày, bà Thuận nâng lên đưa về, sắp xếp vào đúng vị trí. Đến ngày thứ ba, tằm sẽ nhả tơ vì đến kỳ theo quy luật sinh trưởng. Cứ thế, hàng ngàn, hàng vạn con tằm cần cù, miệt mài nhả tơ để dệt lên những tấm chăn mềm và bông tơ tằm tự dệt được đánh giá là rất bền đẹp.
Rút sợi tơ sen trong đam mê
Vũ điệu tằm vừa nhả tơ vừa dệt đã mang đến cho bà Thuận không chỉ giá trị kinh tế mà còn nổi tiếng gần xa và bà được công nhận là Nghệ nhân năm 2013. Không dừng lại ở đó, khi cơ duyên từ một gợi ý về việc làm tơ sen, bà Thuận đã bước vào thực hiện đề tài “Nghiên cứu thử nghiệm mô hình sản xuất sợi từ cuống lá sen”, phối hợp với Viện Nghiên cứu khoa học và cùng hợp tác với nghệ nhân của Myanmar. Từ tháng 1 đến tháng 7/2017, bà Thuận miệt mài nghiên cứu, thực hành đã rút được sợi tơ sen và cho thành phẩm là chiếc khăn quàng đầu tiên từ sợi tơ của sen. Từ đó đến nay, bà Thuận đã truyền dạy cho hàng trăm người không chỉ ở Mỹ Đức mà ở các tỉnh, thành phố trong cả nước, có cả vùng miền trồng nhiều sen như vựa sen Đồng Tháp.
Ông Lê Đăng Hạ (chồng bà Thuận) người luôn đồng hành cùng bà trong nghề dệt tơ
“Đây là cuống sen, khứa nhẹ một vòng để rút sợi, từng vòng sợi trắng ngà được kéo ra như mỏng manh dễ đứt nên phải thật là khéo léo, rồi xoáy, vê, miết thành từng sợi tơ dài và đều” - miệng nói tay làm, bà Thuận mô tả trực tiếp cho chúng tôi thấy rút sợi tơ sen dễ mà khó thế nào. Từng sợi tơ sen mỏng này được đưa vào se, dệt thủ công mà phải tinh tế lắm mới làm được. Mỗi ngày một thợ thạo nghề rút được chừng 200-250 sợi tơ sen. Để dệt nên tấm khăn tơ sen dài 1,7mx0,23m sử dụng đến hơn 4.800 sợi tơ, người thợ phải dày công trong 1 tháng mới xong. Còn tấm khăn 2mx0,36m thì 2 tháng ròng rã mới hoàn thiện. Trong công đoạn dệt, nếu như tơ tằm thì sử dụng máy mỗi ngày dệt được vài chiếc khăn, còn tơ sen thì người thợ kỳ công trong hai ngày mới được một chiếc.
Chỉ vào bức tranh thêu trong gian khách kiêm trưng bày sản phẩm độc đáo, bà Thuận thuyết giải: “Tôi suy nghĩ về việc chào mừng sự kiện lớn của đất nước là Đại hội Đảng bộ các cấp nên dày công làm 2 bức tranh thêu hình sen, chất liệu hoàn toàn là tơ sen để tỏ lòng nhớ ơn Bác Hồ - người sinh ra ở làng Sen và cả đời vì nước vì dân. Bức tranh thứ nhất là những bông sen trong đầm, sen thuần khiết thanh cao rất đỗi gần gũi, quen thuộc với người dân Việt Nam. Bức tranh thứ hai có biểu tượng Chùa Hương chính giữa bông sen, tràng hạt bao quanh mang thông điệp rằng tôi chỉ như một hạt nhỏ trong chuỗi xâu hạt không có điểm đầu, điểm cuối. Rộng hơn, mỗi hạt nhỏ là mỗi nghệ nhân, doanh nhân liên kết thành dòng chảy xuyên suốt, cùng nhau đóng góp cho nền kinh tế của đất nước, mang đến cho đời nhiều giá trị tốt đẹp”.
Trăn trở nâng giá trị tơ lụa việt
Bà Thuận luôn trăn trở, phải làm sao để nhiều người thấy được giá trị tinh túy của tơ sen dù hiện tại đang vất vả, người làng nghề tập hợp sức mạnh, tìm mọi cách đưa sản phẩm ra thị trường quốc tế.
Với mong muốn nhân rộng cho nhiều người biết nghề, làm nghề, bà Thuận thường xuyên dạy nghề và truyền nghề cho thế hệ trẻ từ kéo sợi làm nguyên liệu đến dệt thành sản phẩm. Riêng năm 2020, bà đã dạy cho hơn 100 người ở Mỹ Đức và các tỉnh, thành trong cả nước với mong muốn có nhiều người đến với nghề dệt thêu từ tơ tự nhiên này. “Vê sợi tơ chỉ cần khéo léo, tỉ mỉ và kiên trì là làm được, còn để làm tốt thì rất cần đặt cả trái tim của người có tâm huyết” - bà Thuận khẳng định.
Năm nay ảnh hưởng bởi dịch Covid-19, lượng đơn hàng khách quốc tế của bà Thuận giảm đáng kể. Tuy vậy, bà vẫn chờ khách tới để trao tận tay sản phẩm quý chứ không gửi qua các kênh vận chuyển. Năm nay, bà Thuận làm các đơn đặt hàng với hơn 150 chiếc khăn tơ sen (có giá từ 5-17 triệu đồng/chiếc); hơn 30 bức tranh thêu cỡ nhỏ từ 20-35cm (có giá từ 3-5 triệu đồng). Riêng hai bức tranh sen to cỡ 60x60cm và 70x70cm đặc biệt này thì “tôi không định giá” - bà Thuận nói.
Thời điểm này, ở Việt Nam, bà Thuận là người đầu tiên dệt thành công tơ sen, mang đến những chiếc khăn lụa quàng cổ thoang thoảng hương sen, tinh khiết, nhẹ nhàng được nhiều khách hàng trong, nước ngoài ưa chuộng, giá trị kinh tế cao hơn rất nhiều so với tơ tằm. Người phụ nữ - “bà tiên tơ” Phan Thị Thuận mong ước sử dụng tơ sen không chỉ sản xuất khăn quàng cổ mà sẽ sản xuất những chiếc áo dài truyền thống và nhiều sản phẩm khác từ tơ sen…
Sử dụng tơ sen còn tận dụng nguồn nguyên liệu khổng lồ bị bỏ phí là cuống sen, đỡ gây ô nhiễm môi trường và nguồn nước. Bà Thuận mong được Nhà nước tạo điều kiện cho bà dạy nghề, truyền nghề cho lớp trẻ; hỗ trợ thiết kế mẫu và mặt bằng để sản xuất, kinh doanh để tạo việc làm và thu nhập cho nhiều người hơn nữa.
VÂN NGA