Thanh thiếu niên đàng gặp nhiều vấn đề về tâm lý trong bối cảnh công nghệ số
(PNTĐ) - Các nghiên cứu cho thấy tình hình tâm lý của thanh thiếu niên đang có những biến đổi phức tạp. Đáng chú ý là, tình trạng bạo lực học đường, bắt nạt trên mạng, tự cô lập bản thân, hành vi lệch chuẩn ở một bộ phận giới trẻ ngày càng phổ biến.
Ngày 5/11, Viện Xã hội học và Tâm lý học (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) đã tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế với chủ đề “Những vấn đề tâm lý của thanh thiếu niên trong bối cảnh hiện nay”.
Hội thảo quy tụ nhiều chuyên gia, nhà khoa học trong nước và quốc tế, giảng viên các trường Đại học trên địa bàn Hà Nội và TP Hồ Chí Minh.
Hội thảo nhằm góp phần làm rõ thực trạng và những yếu tố ảnh hưởng đến vấn đề tâm lý của thanh thiếu niên trong bối cảnh hiện nay; đồng thời, chia sẻ các nghiên cứu trong nước và quốc tế về những vấn đề liên quan đến tâm lý thanh thiếu niên; làm rõ những vấn đề đặt ra trong nghiên cứu về tâm lý thế hệ thanh thiếu niên và định hướng nghiên cứu về thế hệ thanh thiếu niên trong tương lai trên thế giới và ở Việt Nam.
Nhiều thanh thiếu niên bị ảnh hưởng trước áp lực cuộc sống hiện đại
Phát biểu tại hội thảo, TS. Đặng Xuân Thanh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam nhấn mạnh: Hiện nay, thanh thiếu niên đang sống trong một thế giới mở, nơi mà kinh tế số, mạng xã hội, văn hóa đại chúng tác động mạnh mẽ đến nhận thức, hành vi và lối sống. Đây là lực lượng năng động, sáng tạo, thích ứng rất nhanh với hội nhập, chuyển đổi số, nhưng đồng thời, cũng là đối tượng dễ bị tác động trước những biến động nhanh chóng của thời đại. Do đó, việc chăm lo, giáo dục, nghiên cứu và hỗ trợ tâm lý cho thanh thiếu niên là nhiệm vụ quan trọng góp phần vào sự nghiệp phát triển bền vững và toàn diện con người Việt Nam.
Trong những năm gần đây, các nghiên cứu cho thấy tình hình tâm lý của thanh thiếu niên đang có những biến đổi phức tạp. Sự phát triển của công nghệ, nhịp sống hiện đại, áp lực học tập, cạnh tranh nghề nghiệp, cùng với ảnh hưởng của truyền thông và mạng xã hội đã khiến nhiều bạn trẻ rơi vào trạng thái căng thẳng, lo âu, trầm cảm, tự kỷ, mất cân bằng cảm xúc... Không ít trường hợp mất định hướng giá trị sống, bị cuốn vào những xu hướng ảo, lệ thuộc vào mạng xã hội, ít giao tiếp trực tiếp, giảm khả năng tư duy, điều chỉnh cảm xúc. Đáng chú ý là, tình trạng bạo lực học đường, bắt nạt trên mạng, tự cô lập bản thân, hành vi lệch chuẩn ở một bộ phận giới trẻ ngày càng phổ biến. Những biểu hiện nêu, nếu không giải quyết kịp thời, sẽ dẫn tới suy giảm sức khỏe thể chất và tinh thần, ảnh hưởng tới sự phát triển lành mạnh của thanh thiếu niên. chất lượng cuộc sống.
"Những hiện tượng tâm lý đáng lo ngại của thanh thiếu niên hiện nay không chỉ là vấn đề cá nhân, mà đã trở thành vấn đề xã hội, phản ánh sự đứt gãy về mặt kết nối giữa cá nhân với cộng đồng, giữa kỳ vọng của xã hội và khả năng thích ứng của thanh thiếu niên trong môi trường đầy biến động" - TS. Đặng Xuân Thanh, Phó Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam nhấn mạnh.
PGS.TS Chu Văn Tuấn, Viện trưởng Viện Xã hội học và Tâm lý học, Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam cho biết: Ở lứa tuổi thanh niên, nhân cách đã được định hình tương đối ổn định, song vẫn tồn tại nhiều thách thức trong lối sống, cách tư duy, khả năng kiểm soát cảm xúc và sự thích ứng với các vai trò xã hội của người trưởng thành. Do đó, môi trường hỗ trợ và bảo vệ trong gia đình, nhà trường và cộng đồng đóng vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển toàn diện của thanh niên.
Trong bối cảnh hiện nay, nhiều vấn đề xã hội mới nổi lên đang tác động sâu sắc đến đời sống tâm lý của thanh thiếu niên. Những trải nghiệm trong gia đình, nhà trường hoặc trên không gian mạng ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống, đến sự phát triển thể chất và tinh thần của các em. Các rối nhiễu tâm lý như trầm cảm, lo âu, rối loạn hành vi, đặc biệt là ý định tự hại, tự sát, đang trở thành vấn đề xã hội cấp thiết. Nguyên nhân chủ yếu bắt nguồn từ áp lực học tập, mối quan hệ gia đình - bạn bè bất lợi, tác động tiêu cực từ môi trường mạng và sự thiếu hụt kiến thức về sức khỏe tâm thần, dẫn đến những hành vi chứa đựng nguy cơ ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe và tương lai của thanh thiếu niên...
PGS.TS Chu Văn Tuấn dẫn chứng: Số liệu từ Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho thấy, trên toàn cầu có khoảng 8% trẻ em và 15% thanh thiếu niên mắc các rối loạn tâm thần, nhưng phần lớn không được tiếp cận hỗ trợ phù hợp. Cứ bảy người từ 10 đến 19 tuổi thì có một người mắc rối loạn tâm thần, chiếm khoảng 15% gánh nặng bệnh tật toàn cầu trong nhóm tuổi này. Trầm cảm, lo âu và rối loạn hành vi là những nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và khuyết tật ở thanh thiếu niên, trong khi tự tử là nguyên nhân tử vong đứng thứ ba ở độ tuổi 15 - 29. Việc thiếu quan tâm đến sức khỏe tâm thần ở lứa tuổi này có thể kéo dài hệ quả đến tuổi trưởng thành, làm suy giảm cơ hội sống trọn vẹn và hòa nhập xã hội. Thanh thiếu niên mắc các rối loạn tâm thần thường phải đối mặt với kỳ thị, phân biệt đối xử, dẫn đến khó khăn trong học tập, giao tiếp và dễ có những hành vi mạo hiểm như sử dụng chất kích thích, bạo lực hoặc vi phạm pháp luật.
"Mặc dù nhiều biện pháp can thiệp và trị liệu tâm lý đã được triển khai nhằm tạo dựng môi trường xã hội và mạng lưới hỗ trợ cho thanh thiếu niên, song thực tế cho thấy các dịch vụ này hiện nay vẫn chưa đáp ứng đủ nhu cầu, đặc biệt tại các quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Do đó, cần có các sáng kiến và mô hình mới để đánh giá, quản lý và hướng dẫn các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần cho thanh thiếu niên phù hợp với bối cảnh xã hội hiện nay", PGS.TS Chu Văn Tuấn lo ngại.
Xây dựng năng lực tâm lý tích cực và hệ thống hỗ trợ sức khỏe tinh thần cho thanh thiếu niên
Phát biểu tại hội thảo, PGS.TS Trần Thu Hương, trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội nhận định: Trong thế giới kỹ thuật số, thanh thiếu niên tiếp xúc liên tục với các sự kiện toàn cầu (chiến tranh, hủy hoại môi trường, bất công xã hội) qua mạng xã hội. Nhận thức cao này dẫn đến cảm giác choáng ngợp, bất lực và tách biệt, gây ra khủng hoảng hiện sinh đặc trưng bởi lo lắng, trầm cảm và vô vọng. Tuổi vị thành niên là giai đoạn phát triển quan trọng, nơi các cá nhân vật lộn với những câu hỏi cơ bản về bản sắc, tương lai và mục đích sống, dẫn đến các khủng hoảng hiện sinh (trạng thái đặt câu hỏi sâu sắc về ý nghĩa, mục đích và bản sắc, dẫn đến cảm giác trống rỗng và bối rối).
Trình bày nghiên cứu trường hợp điển hình về việc áp dụng liệu pháp Nhân văn - Hiện sinh để hỗ trợ một học sinh vượt qua khủng hoảng hiện sinh, tìm kiếm ý nghĩa và mục đích sống, PGS.TS Trần Thu Hương nhấn mạnh: Các chuyên gia tâm lý hiện nay đang áp dụng phương pháp tiếp cận mang tính nhân văn, giúp học sinh hiểu rõ bản thân, tìm lại ý nghĩa cuộc sống và vượt qua giai đoạn khó khăn. Phương pháp này hướng người được tư vấn học cách nhìn nhận tích cực hơn, tự tin và chủ động thay đổi suy nghĩ, cảm xúc để hành động theo hướng tích cực, từ đó trưởng thành hơn về mặt tâm lý. Tuy nhiên, cần có thêm các nghiên cứu quy mô lớn và được tiến hành bài bản hơn để đánh giá rõ hiệu quả của phương pháp này trước khi triển khai rộng rãi ở Việt Nam.
Thạc sĩ Cao Phương Thảo đề xuất cần tăng cường mối quan hệ xã hội thực trong các chương trình can thiệp tâm lý, chú trọng xây dựng năng lực kết nối cảm xúc lành mạnh thay vì chỉ giới hạn thời gian sử dụng thiết bị. Hướng nghiên cứu tiếp theo cần mở rộng quy mô mẫu, đa dạng hóa đối tượng và đặc biệt là kiểm định mối quan hệ nhân quả giữa hai biến số để đưa ra mô hình giải thích sâu sắc hơn...
Tại hội thảo, các chuyên gia, nhà khoa học chuyên ngành tâm lý học, xã hội học cũng đã trao đổi, thảo luận các nguy cơ đang ảnh hưởng đến tâm lý của thanh thiếu niên trong bối cảnh mới; vai trò của gia đình, cộng đồng, nhà trường, cơ sở y tế trong chăm sóc, bảo vệ sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên và những đề xuất, khuyến nghị chính sách phát triển thanh thiếu niên trong thời kỳ mới.
Cụ thể, nhiều nghiên cứu tập trung nhận diện các biểu hiện và yếu tố ảnh hưởng đến lo âu, trầm cảm, căng thẳng, hội chứng kiệt sức học tập, rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD) hay rối loạn cảm xúc ở học sinh, sinh viên. Một số thảo luận tiếp cận theo hướng tâm lý học tích cực, nghiên cứu mối quan hệ giữa chánh niệm, lòng biết ơn, vốn tâm lý, cái tôi hiệu quả (self-efficacy) và hạnh phúc chủ quan.
Bên cạnh đó, các nghiên cứu khảo sát động lực học tập, hành vi trì hoãn, khả năng quản lý stress và ứng phó của học sinh, sinh viên trong các giai đoạn chuyển tiếp như ôn thi hay năm thứ nhất đại học. Một số ý kiến tập trung vào hành vi gây hấn, bạo lực thể chất, tinh thần và xâm hại tình dục ở trường học, phân tích hệ quả đối với sức khỏe tâm thần của học sinh và cảm xúc của cha mẹ. Nhóm các nghiên cứu này góp phần làm rõ yêu cầu xây dựng môi trường học đường an toàn, thân thiện.
Đặc biệt, các tham luận cũng tập trung nghiên cứu khai thác vai trò của cha mẹ trong quá trình hình thành nhân cách, tự trọng, hạnh phúc và khả năng tự chủ của con. Các tác giả phân tích kỳ vọng học tập, sự công bằng và giao tiếp trong gia đình, cảm xúc của phụ huynh trước bạo lực học đường và ảnh hưởng của bạo lực, xung đột hay ly hôn đến sức khỏe tinh thần vị thành niên. Kết quả chung cho thấy mối quan hệ gia đình tích cực là yếu tố bảo vệ quan trọng đối với phát triển tâm lý...
Nhìn chung, các chuyên gia đều đưa ra phân tích, phản ánh xu hướng nghiên cứu hiện nay: chuyển từ việc mô tả, phân tích các vấn đề tâm lý sang ứng dụng và can thiệp, hướng tới xây dựng năng lực tâm lý tích cực và hệ thống hỗ trợ sức khỏe tinh thần cho thanh thiếu niên trong bối cảnh xã hội hiện đại và chuyển đổi số.
