Chùa Thầy - nơi lưu giữ di tích kiến trúc nghệ thuật độc đáo

Chùa Thầy là ngôi chùa đẹp nổi tiếng nằm ở ngay chân núi Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Nội - cách trung tâm Hà Nội khoảng 20km về phía Tây Nam. Chùa được xây dựng từ thời nhà Lý, vốn là nơi tu hành của Thiền sư Từ Đạo Hạnh. Nhân dân gọi chùa có sư thầy Từ Đạo Hạnh tu hành gọi tắt là chùa Thầy (hoặc Thày); ngọn núi Phật Tích kể từ đây cũng được gọi là núi Thầy. Không chỉ là danh lam thắng cảnh nổi tiếng, chùa Thầy còn là di tích kiến trúc nghệ thuật độc đáo, địa chỉ đỏ của lịch sử cách mạng và kháng chiến.

Giá trị kiến trúc nổi bật nhất của khu di tích chùa Thầy nằm ở ba toà của chùa Cả với những dấu ấn đặc trưng của kiến trúc thế kỷ XVII. Ba toà Tiền đường – Điện Phật – Điện Thánh xếp hình chữ Tam nhìn từ ngoài vào. Từ một am nhỏ thời Lý, đến thế kỷ XVII chùa Cả đã phát triển thành ngôi chùa đồ sộ. Nhà cầu nối liền với 2 tòa Tiền Đường – Điện Phật được các nhà nghiên cứu cho rằng: Đó là một trong những biểu hiện chữ “công” sớm nhất còn lại cho tới nay ở nước ta. Đặc biệt cả ba toà chùa chính với rất nhiều kèo, cột, trụ… nhưng chỉ có 36 lỗ đục, còn lại gỗ được xếp chồng khít lên nhau rất vững chắc không chỉ chứng tỏ sự khéo léo tuyệt vời của các nghệ nhân xưa mà còn gây bất ngờ thú vị cho đời sau. Tương truyền, ngói lợp chùa Thầy được lấy từ khu vực chùa Tây Phương về, cả một quãng đường gần 15km mà ngói được người dân, Phật tử truyền tay nhau theo kiểu nối dây, ấy thế mà chỉ trong 1 ngày vừa vận chuyển vừa lợp xong mái chùa Cả.

Trong mặt bằng kết cấu chung của ngôi chùa Phật giáo Việt, chùa Thầy đã khai thác được những thành phần kiến trúc độc đáo, hài hòa với tổng thể như nhà Thủy đình giữa hồ nước trong xanh, hai bên tả hữu có Nhật Tiên Kiều và Nguyệt Tiên Kiều – tương truyền do Trạng Bùng Phùng Kắc Khoan cung tiến xây dựng - càng làm tôn thêm vẻ đẹp của danh lam. Hơn nữa Chùa Thầy có sự liên kết chặt chẽ với quần thể chùa và hang động trên núi cũng như xung quanh, tạo thành một tổ hợp: đẹp về kiến trúc, phong phú về loại hình, cảnh quan. Khu di tích chùa Thầy còn hoà quyện với nhiều huyền thoại Phật giáo gắn với Từ Đạo Hạnh và tín ngưỡng dân gian như câu chuyện về hang Cắc Cớ, Bàn cờ tiên, chợ Trời… khiến chùa Thầy trở lên linh thiêng, huyền bí.

Bên cạnh những giá trị về kiến trúc, chùa Thầy còn có hệ thống tượng phong phú với nhiều chất liệu, tiêu biểu như bộ tượng Di Đà Tam Tôn được cho là bộ tượng có niên đại sớm nhất và nghệ thuật chạm trổ đẹp nhất thuộc thể loại này; đặc biệt là tượng Thánh Từ Đạo Hạnh bằng gỗ chiên đàn đặt trong khám thờ gỗ chạm cao khoảng 1,6m. Khi xưa tương truyền mỗi lần mở khám thì tượng từ từ đứng dậy, đóng cửa tượng lại từ từ ngồi xuống. Về sau tuần phủ Sơn Tây Cao Xuân Dục (1841-1923) có bàn với bô lão trong xã: Thánh thì không phải chào người phàm, để Ngài đứng dậy mỗi lần mở cửa thì chúng ta thất lễ. Từ đó mới cắt dây máy và từ đó tượng chỉ ngồi. Ngoài hệ thống tượng giàu giá trị nghệ thuật, chùa Thầy còn lưu giữ nhiều hiện vật quý hiếm như: Ghế thờ gỗ chạm thời Mạc, bệ đá hoa sen thời Lý – Trần, sấu đá thời Trần, chân đèn gốm, khám thờ thời Mạc, chuông thời Tây Sơn, khánh thời Nguyễn…

Không những thế, chùa Thầy còn là di tích lịch sử cách mạng, nơi lưu dấu những kỷ niệm thiêng liêng về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Bác Hồ đã về nghỉ và làm việc tại ngôi nhà Tổ dưới chân chùa Một Mái nằm trong quần thể di tích Chùa Thầy vào tháng 3/1947. Khu vực chùa Một Mái trở thành sở chỉ huy của Trung ương để Bác lãnh đạo cuộc kháng chiến 9 năm chống thực dân Pháp xâm lược. Tại đây nhiều chủ trương và quyết định quan trọng của đất nước đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh soạn thảo. Hiện nay, trong Nhà lưu niệm Bác Hồ tại chùa Một Mái còn lưu lại nhiều kỷ vật của Người.

Quần thể di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật của ngôi chùa có bề dày 1.000 năm này đã được Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 2408/QĐ-TTg ngày 31/12/2014 công nhận Chùa Thầy và khu vực núi đá Sài Sơn, Hoàng Xá là Di tích Quốc gia đặc biệt; bộ tượng Di Đà Tam Tôn được công nhận bảo vật quốc gia.

THIỆN NGUYỄN
(Sưu tầm và tổng hợp)