Đình Cả làng Yên nơi thờ Tam vị Thánh Tản
(PNTĐ) -
Làng Yên thuộc xã Thạch Xá (Thạch Thất, Hà Nội) có hai ngôi đình: Đình Cả nằm ở giữa làng và Đình Bé nằm ở ngoài làng. Đình Cả là công trình kiến trúc cổ đã được công nhận là Di tích lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia năm 1998.
Đình Cả có cấu trúc mặt bằng kiểu chữ "Đinh". Đây là hạng mục được xây dựng vào thời Lê. Đến thời Nguyễn, công trình làm thêm ngôi nhà tả vu, hữu vu ở phía trước đầu hồi của ngôi Đại bái. Khu đình nằm trên đất giữa làng, phía trước là khoảng không gian thoáng đãng và đường trục chính. Xa xa là ngôi chùa Tây Phương cổ kính, danh lam đệ nhị trời Nam. Trải qua thời gian lịch sử mấy thế kỷ, đến nay, đình Cả Làng Yên vẫn bảo lưu được nhiều hiện vật quý như: Bộ kiệu, bộ ngai, đồ đồng, đồ sứ, các ý môn, câu đối. Các bức cốn bên tả, bên hữu, cùng với một số con kìm làm vào thế kỷ XV, XVI, XVII, đường nét chạm khắc tỉ mỉ. Ba cỗ ngai đặt trang trọng chính giữa mang nét độc đáo ở thời Lê. Đây là những cỗ ngai cổ hiếm thấy ở huyện Thạch Thất. Ngoài ra Đình còn nhiều đồ thờ có niên đại sớm như: Hạc, bình hương, chóe, kiệu, lư hương, câu đối… Tất cả được bài trí khoa học, tạo nên thế uy nghiêm, trang trọng.

Đình thờ tam vị Thánh Tản, là những người có công với nước, với dân. Tích xưa truyền lại, thời Hùng Vương thứ 18 – Hùng Huệ Vương ở Phú Thọ, có hai cặp vợ chồng luống tuổi mà chưa có con. Cả hai nhà bán hết gia sản tìm cách làm nhiều việc thiện. Sau đó cặp vợ chồng thứ nhất sinh hạ được cậu con trai khôi ngô tuấn tú đặt tên là Tuấn Công, cũng trong thời gian đó, trời như nghe thấy sở nguyện, cặp vợ chồng thứ hai sinh được hai người con trai tên là Sùng Công và Hiển Công. Thời niên thiếu cha mẹ của các cậu đều mất cả. Tuấn Công rời Lăng Xương, Phú Thọ sang núi Tản làm con nuôi bà Ma Thị Cao Sơn, hai mẹ con nương tựa nhau sống. Một ngày nọ, Tuấn Công lên rừng đốn củi gặp được tiên ông ban cho gậy thần, dạy lời thần chú cải tử hoàn sinh. Nhờ có gậy thần và lời chú mà một lần Tuấn Công cứu được rắn thần – con vua Thủy Tề. Cảm kích ơn nghĩa vua Thủy Tề ban cho sách ước, Tuấn Công đã dùng gậy thần, sách ước giúp dân làm ăn, dạy nghề làm nhà cửa, bảo vệ người dân. Vua Hùng Huệ Vương có hai người con gái, một là Tiên Dung (đã được gả cho Chử Đồng Tử), một là Ngọc Hoa công chúa chưa kết duyên cùng ai. Vua Hùng mở hội kén rể, Tuấn Công hay còn được gọi là Sơn Tinh trổ tài thi đã thắng Thủy Tinh, rước được Ngọc Hoa về làm vợ. Thủy Tinh đem lòng hận thù cùng muôn loài thủy quái dâng nước đánh, Sơn Tinh cùng nhân dân phòng chống lũ lụt, đẩy lùi Thủy Tinh. Về sau khi ba anh em Thánh Tản hóa về trời, được dân làng tôn thờ làm thành hoàng làng. Tuấn Công được tôn thờ là Tản Viên Sơn Quốc Chúa Thượng đẳng thần; Sùng Công được tôn thờ là Cao Sơn Đại Vương; Hiển Công được tôn thờ là Quý Minh Đại Vương.
Hàng năm, dân làng tổ chức lễ hội để tưởng nhớ công ơn của tam vị Thánh Tản. Trong đó, đám tháng Bảy là quan trọng nhất được tiến hành trong ba ngày. Mọi công đoạn đều được chuẩn bị rất kỹ lưỡng: Từ việc người tham gia tế, chọn hàng đô khiêng rước kiệu. Ai được tiến cử đều phải kiêng khem, chay tịnh. Việc viết văn tế phải do các cụ cao niên có học vị cao nhất của làng. Bên cạnh đó, việc chuẩn bị lễ vật dâng lên các Thánh cũng rất chu đáo. Lễ vật dâng Thánh bao gồm cả lễ chay và lễ tạp, được chuẩn bị công phu từ trước. Trâu được mổ dâng Thánh là trâu đực, trâu đen, có dáng đẹp: Tai lá mít, đít lồng bàn, da lông bóng mượt, sừng cong đều, khoáy đẹp. Sau khi tế lễ xong, toàn bộ phần thịt của trâu được dùng một phần biếu các vị đại biểu, phần còn lại chia đều cho các giáp.
Tất cả bà con địa phương đều được hưởng lộc Thánh, cùng liên hoan vui vẻ. Ai cũng tin rằng khi dân làng thành tâm, các Thánh sẽ che chở phù hộ, năm đó mưa thuận gió hòa, nhà nhà, người người có cuộc sống an vui.