Thế nào là di chúc hợp pháp?

Câu hỏi: 
Mẹ chồng tôi là người bị khiếm thính, không biết chữ. Khi còn sống, bà là nguyên đơn trong một vụ án dân sự. Tài sản mà bà được thi hành là 154m2 đất  và đất vườn. Tuy nhiên khi chưa kịp thi hành bản án thì bà mất. Mẹ chồng tôi có 6 người con. Sau khi bà mất, xuất hiện một Bản di chúc có lời chứng của UBND xã, với nội dung mẹ chồng tôi cho 2 trong số 6 người con “được hưởng khối tài sản theo trích lục tòa án” (nội dung di chúc) số diện tích đất theo bản án đã tuyên. Tuy nhiên, hiện đang có một số tranh cãi đến tính hợp pháp của di chúc. Xin hỏi, di chúc bằng văn bản như thế nào là hợp pháp? Nếu di chúc không hợp pháp thì tài sản của mẹ chồng tôi sẽ được xử lý như thế nào?

Nguyễn Thị Hoa (Chương Mỹ)

Ảnh minh họa

Trả lời:
Theo Điều 630 Bộ luật Dân sự năm 2015 có quy định về di chúc hợp pháp như sau: 
“Điều 630. Di chúc hợp pháp

1. Di chúc hợp pháp phải có đủ các điều kiện sau đây:

a) Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép;

b) Nội dung của di chúc không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội; hình thức di chúc không trái quy định của luật.

2. Di chúc của người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi phải được lập thành văn bản và phải được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc.

3. Di chúc của người bị hạn chế về thể chất hoặc của người không biết chữ phải được người làm chứng lập thành văn bản và có công chứng hoặc chứng thực.

4. Di chúc bằng văn bản không có công chứng, chứng thực chỉ được coi là hợp pháp, nếu có đủ các điều kiện được quy định tại khoản 1 Điều này.

Điều 631. Nội dung của di chúc

1. Di chúc gồm các nội dung chủ yếu sau:

a) Ngày, tháng, năm lập di chúc;

b) Họ, tên và nơi cư trú của người lập di chúc;

c) Họ, tên người, cơ quan, tổ chức được hưởng di sản;

d) Di sản để lại và nơi có di sản.

2. Ngoài các nội dung quy định tại khoản 1 Điều này, di chúc có thể có các nội dung khác.

3. Di chúc không được viết tắt hoặc viết bằng ký hiệu, nếu di chúc gồm nhiều trang thì mỗi trang phải được ghi số thứ tự và có chữ ký hoặc điểm chỉ của người lập di chúc.

Trường hợp di chúc có sự tẩy xóa, sửa chữa thì người tự viết di chúc hoặc người làm chứng di chúc phải ký tên bên cạnh chỗ tẩy xóa, sửa chữa”.

Qua thông tin mà bạn cung cấp cũng chưa thật đầy đủ để có thể trả lời chính xác Bản di chúc đó có hợp pháp hay không. Việc phán quyết di chúc hợp pháp hay không hợp pháp thuộc thẩm quyền của Tòa án, tuy nhiên theo các quy định nêu trên, thì nội dung bắt buộc phải có trong Bản di chúc là di sản và nơi có di sản. Nếu di sản thiếu thông tin nêu trên thì chắc chắn sẽ không đủ cơ sở để làm thủ tục khai nhận di sản thừa kế.

Thông tin theo Bản di chúc mà bạn cung cấp, chỉ là “được hưởng khối tài sản theo trích lục tòa án” là thông tin rất chung chung, vả lại không có “trích lục tòa án”, chỉ có “Trích lục Bản án” mà thôi. Trích lục Bản án là một phần nội dung bản án mà tòa án cấp cho người nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hoặc đại diện hợp pháp của họ. Trong nội dung di chúc nhất thiết phải có thông tin về tên của tòa án xét xử sơ thẩm hoặc phúc thẩm có hiệu lực thi hành, ngày, tháng, năm ban hành bản án, việc kiện... và nhiều thông tin liên quan đến đương sự trong bản án, đến người được thi hành án với đầy đủ thông tin về nhân thân. Ngoài ra, do mẹ chồng bạn là người không biết chữ, nên tại văn bản di chúc, người làm chứng phải xác nhận nội dung Bản di chúc là đúng ý chí của người lập di chúc. Những người làm chứng cũng phải có địa chỉ và thông tin về nhân thân được thể hiện trong di chúc. 

Nội dung di chúc thiếu một trong những nội dung trên đây thì sẽ dẫn đến hậu quả là di chúc không có giá trị pháp lý, hay nói cách khác là di chúc bị vô hiệu.

Nếu di chúc bị vô hiệu thì tài sản của người chết sẽ được chia theo pháp luật, nghĩa là chia đều di sản của người chết thành những phần bằng nhau cho những người ở hàng thừa kế thứ nhất. Nếu những người ở hàng thừa kế thứ nhất đã chết thì con của họ được hưởng thừa kế thế vị theo Điều 652 Bộ luật Dân sự: 

“Trường hợp con của người để lại di sản chết trước hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì cháu được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của cháu được hưởng nếu còn sống; nếu cháu cũng chết trước hoặc cùng một thời điểm với người để lại di sản thì chắt được hưởng phần di sản mà cha hoặc mẹ của chắt được hưởng nếu còn sống”.

Nhìn chung, những việc liên quan đến phân chia và nhận thừa kế là một quan hệ pháp luật tương đối phức tạp nếu người để lại di sản khi chết đi không để lại di chúc hoặc di chúc không hợp pháp. Người để lại di sản qua đời lúc đã cao tuổi, lại đông con, thậm chí một vài người con đã chết thì việc xác định phân chia, thỏa thuận phân chia tài sản cho nhiều người ở các hàng thừa kế, di sản của mỗi người trong mỗi hàng thừa kế được hưởng và thủ tục khai nhận đối với di sản thừa kế là một việc không đơn giản. Nếu không xác định và không thể thỏa thuận được việc phân chia tài sản chung là di sản thừa kế thì nên đưa vụ việc ra Tòa án có thẩm quyền để có thể giải quyết việc một cách chính xác, dứt điểm, tránh sự xung đột lâu dài làm ảnh hưởng đến mối quan hệ trong cùng một dòng tộc.