Vũ điệu sơn mài của người con đất Đường Lâm
(PNTĐ) - Nghệ nhân Nguyễn Tấn Phát (sinh năm 1983, quê ở làng cổ Đường Lâm, Hà Nội) là một trong những gương mặt tiêu biểu giúp sơn mài truyền thống Việt Nam khơi dậy sức sống mới trong thời hiện đại. Anh được ví như “phù thủy sơn mài” với hành trình hơn 20 năm gắn bó với nghề.
Dù gia đình không sở hữu truyền thống sơn mài, Nguyễn Tấn Phát lớn lên trong môi trường giàu tính văn hóa; ông nội làm vẽ chùa, bố khéo tay xây dựng. Từ nhỏ, Phát đã khắc họa ký ức tuổi thơ vào các vật liệu đơn sơ - viên ngói vỡ, vỏ trứng, đất đai... Khi thi đỗ vào khoa Mỹ thuật truyền thống, chuyên ngành sơn mài tại Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp Hà Nội, anh quyết tâm theo đuổi con đường mà ít người chọn vì chi phí đầu tư cao và thị trường kén khách.
Là sinh viên năm 3, Phát đã tích cực học hỏi thực tế từ các làng nghề sơn mài như Hạ Thái, phố cổ Hà Nội, tương tác với nghệ nhân bậc cao để trui rèn kỹ thuật. Phong cách sáng tạo của anh được gọi là “tìm dấu triện riêng”: Các tác phẩm mang hơi thở văn hóa dân gian làng quê Bắc Bộ — hình tượng trâu, mèo, tằm, con gà... được cách điệu sống động trên tượng gỗ sơn mài khảm trai, vỏ trứng, vỏ trai, thậm chí đồng.
Một trong những sáng tác nổi bật là “Trâu cổng làng” - tượng sơn mài được thiết kế khéo léo đưa hình ảnh trâu trở thành chiếc cổng làng, gợi nhớ tuổi thơ yên bình nơi làng quê. Năm 2020, anh giành giải Nhất trong cuộc thi Thiết kế thủ công Việt Nam với bộ ba tượng trâu - cảm hứng để anh thực hiện dự án 1.010 chú trâu, tượng trưng cho 1.010 năm Thăng Long - Hà Nội. Đến nay, hơn 300 mẫu trong số đó đã được hoàn thiện và đặt tại làng cổ Đường Lâm.
Anh cũng cho ra mắt bộ sưu tập mèo độc bản (năm Quý Mão 2023) và bộ sưu tập rồng gồm 1.000 tác phẩm (năm Giáp Thìn 2024). Đặc biệt, chiếc ghế rồng dát 2.500 lá vàng kế thừa biểu tượng rồng thời Lý kết hợp với thuyết “lão long huấn tử” - một tác phẩm thực sự “tạo tác” nghệ thuật, mất từ 15-30 ngày chế tác, với kỹ thuật khắc gỗ, sơn xếp lớp nhiều màu và khảm chi tiết tinh xảo.
Không chỉ là sáng tạo, Nguyễn Tấn Phát còn đầu tư xây dựng xưởng sáng tạo Phát studio tại làng cổ Đường Lâm, nơi không chỉ trưng bày mà còn là không gian học nghề sơn mài miễn phí. Hàng năm, studio thu hút khoảng 4.000-5.000 lượt khách trải nghiệm, trong đó nhiều du khách quốc tế bày tỏ muốn học nghề vì cảm nhận được “hồn cốt văn hóa Việt” trong từng sản phẩm.
Anh đã đào tạo khoảng hơn 200 học viên khắp cả nước. Nhiều người học sau khi tốt nghiệp đã cộng tác và làm việc lâu dài cùng anh. Mặc dù học viên mới theo nghề bền vững là chuyện không dễ, anh vẫn kiên trì nhẫn nại gieo những hạt giống nghề truyền thống.
Với những thành tích của mình, nghệ nhân Nguyễn Tấn Phát trở thành hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam khi mới 28 tuổi; anh giành các giải thưởng: Sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu TP Hà Nội (2011), giải Nhất cuộc thi Thiết kế thủ công mỹ nghệ Hà Nội (2014), giải thiết kế quà tặng APEC (2017).
Năm 2017, anh được UBND TP Hà Nội trao tặng danh hiệu Nghệ nhân Hà Nội ngành khảm trai - sơn mài. Năm 2018, anh được thành phố hỗ trợ mở lớp đào tạo đầu tiên với 35 học viên. Sản phẩm của anh đã được trưng bày tại Triển lãm tranh, sản phẩm sơn mài Việt Nam tại Paris Pháp, một bước tiến lớn trong quảng bá nghệ thuật truyền thống Việt Nam ra thế giới.
Ở tuổi ngoài 40, nghệ nhân Phát đã sáng tạo hàng nghìn tác phẩm độc bản. Anh không dừng lại ở tượng sơn mài truyền thống mà còn tìm cách kết nối sơn mài vào các thiết kế đương đại - như bộ ghế mèo, ghế rồng - có cả công năng, hàm chứa văn hóa Việt và nét sáng tạo đương đại. Ước mơ của anh là phát triển hành trình văn hóa xuyên suốt từ chùa Mía - nơi lưu giữ di sản tượng sơn mài cổ - kết nối thành tour trải nghiệm bài bản, lôi cuốn cả du khách trong nước và quốc tế. Anh hy vọng sơn mài Việt Nam sẽ không chỉ là một nghề thủ công mà còn là biểu tượng văn hóa mang dấu ấn Việt ra toàn cầu.
