Thuế thuốc lá: Không thể trì hoãn vì 100.000 sinh mạng và tương lai quốc gia
(PNTĐ) - Trong bối cảnh toàn cầu đang nỗ lực đẩy lùi những hiểm họa từ thuốc lá, Việt Nam vẫn phải đối mặt với gánh nặng khổng lồ từ sản phẩm độc hại này. Hội thảo "Thuế thuốc lá và Phát triển bền vững" tổ chức vào ngày 3/6/2025 tại Hà Nội đã trở thành diễn đàn quan trọng để các chuyên gia, nhà hoạch định chính sách cùng nhìn nhận thực trạng, phân tích các giải pháp, đặc biệt là vai trò của chính sách thuế trong công cuộc phòng chống tác hại thuốc lá và thúc đẩy phát triển bền vững.
Hội thảo do Cục Báo chí phối hợp Tổ chức HealthBridge tại Việt Nam tổ chức.
Tỷ lệ sử dụng thuốc lá giảm vì giá thuốc lá quá rẻ, thuế thuốc lá thấp
Phát biểu khai mạc hội thảo, ThS Đặng Khắc Lợi - Phó Cục trưởng Cục Báo chí, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch nhấn mạnh mức độ nghiêm trọng của vấn đề: Mỗi năm, thuốc lá cướp đi sinh mạng của hơn 8 triệu người, trong đó có gần 7 triệu người đang và đã từng hút thuốc và 1,3 triệu người không hút thuốc nhưng bị tiếp xúc thụ động với khói thuốc của người khác. Số người chết vì thuốc lá nhiều hơn tổng số người chết vì HIV/AIDS, lao phổi và sốt rét cộng lại.
Tại Việt Nam, gánh nặng này càng trở nên cấp bách. ThS Đặng Khắc Lợi tiếp tục chia sẻ: Với hơn 15 triệu người hút thuốc, nước ta đang phải chịu gánh nặng y tế và kinh tế khổng lồ, với hơn 100.000 ca tử vong mỗi năm do hút thuốc lá chủ động và tiếp xúc với khói thuốc lá thụ động.
Đây là những con số đáng báo động, phản ánh trực tiếp hậu quả của việc kiểm soát thuốc lá chưa hiệu quả.
Một trong những nguyên nhân chính khiến cho tỷ lệ sử dụng thuốc lá giảm chậm là giá thuốc lá quá rẻ, do thuế thuốc lá còn thấp. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế thế giới, năm 2022, tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá của nước ta chỉ đạt 36%, thấp hơn so với trung bình của nhóm quốc gia có thu nhập trung bình (59%), và thuộc nhóm có mức thuế thấp nhất trong khu vực ASEAN, trong khi thu nhập người dân tiếp tục tăng nhanh khiến giá thuốc lá ngày càng trở nên dễ tiếp cận, với ngay cả nhóm chưa có thu nhập như là trẻ em.
Con số 36% thuế trên giá bán lẻ thấp hơn rất nhiều so với khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Ngân hàng Thế giới. Các tổ chức này đã khuyến nghị rằng tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ ít nhất là 75% để có hiệu quả trong việc giảm tiêu dùng sản phẩm có hại này. Sự chênh lệch lớn này cho thấy một lỗ hổng đáng kể trong chính sách tài khóa, khiến thuốc lá trở nên quá dễ dàng tiếp cận, đặc biệt là đối với những nhóm đối tượng dễ bị tổn thương như thanh thiếu niên và người có thu nhập thấp, vốn là những người chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ gánh nặng bệnh tật do thuốc lá gây ra.
Thuế thuốc lá: Lợi ích kép - Y tế công cộng và Ngân sách Nhà nước
Tại hội thảo, ThS.BS Nguyễn Tuấn Lâm - Tổ chức Y tế thế giới (WHO) cũng chỉ rõ: Thuốc lá đang gây ra hơn 8 triệu ca tử vong mỗi năm trên thế giới. Đáng chú ý, không chỉ những người trực tiếp hút thuốc mới phải chịu hậu quả. Mỗi năm có hơn 1.000.000 ca tử vong do hút thuốc thụ động. 64% số tử vong do hút thuốc thụ động là nữ. 165.000 ca tử vong là ở trẻ em dưới 5 tuổi.
Điều này cho thấy tác hại của thuốc lá không chỉ dừng lại ở người sử dụng mà còn lan rộng ra toàn xã hội, ảnh hưởng nặng nề đến các nhóm yếu thế như phụ nữ và trẻ em. Gánh nặng kinh tế toàn cầu từ thuốc lá cũng là con số khổng lồ: Tổng tổn thất 1400 tỷ USD/năm, bằng 1,8% GDP trên thế giới, bao gồm chi phí y tế và giảm năng suất lao động.
Trong bối cảnh đó, việc tăng thuế thuốc lá được xem là một trong những biện pháp hiệu quả nhất để giảm thiểu tác hại này. ThS.BS Nguyễn Tuấn Lâm khẳng định: Tăng thuế thuốc lá là biện pháp cùng thắng: thắng cho y tế công cộng, và thắng cho nguồn thu ngân sách từ thuế.
Cơ chế tác động rất rõ ràng: giá thuốc lá cao hơn sẽ làm giảm khả năng tiếp cận, đặc biệt là đối với giới trẻ và những người có thu nhập thấp, từ đó giảm tỷ lệ hút thuốc. Khi tỷ lệ hút thuốc giảm, gánh nặng bệnh tật và tử vong cũng sẽ giảm theo, kéo theo sự giảm sút đáng kể về chi phí y tế cho cả người dân và hệ thống y tế quốc gia.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Ngân hàng Thế giới cũng khuyến nghị: Tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ ít nhất là 75% để có hiệu quả trong việc giảm tiêu dùng sản phẩm có hại này. Đây là một mục tiêu mà Việt Nam cần hướng tới. Nếu đạt được mức thuế này, nguồn thu từ thuốc lá sẽ tăng lên đáng kể, tạo điều kiện cho chính phủ đầu tư vào các chương trình y tế dự phòng, nâng cao chất lượng khám chữa bệnh, hoặc các mục tiêu phát triển bền vững khác.
Một luận điểm quan trọng khác được ThS.BS Nguyễn Tuấn Lâm đề cập, bác bỏ lo ngại về tác động tiêu cực đến ngành công nghiệp thuốc lá là: Giá bán lẻ thuốc lá nhập khẩu tăng trên 5,5 lần so với giá nhập khẩu, sau khi tính các loại thuế và chi phí bán lẻ. Điều này cho thấy biên độ lợi nhuận của thuốc lá vẫn còn lớn, và việc điều chỉnh thuế là hoàn toàn khả thi mà không gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động kinh doanh hợp pháp.
Hơn nữa, việc tăng thuế có thể thúc đẩy các doanh nghiệp đa dạng hóa sản phẩm hoặc chuyển đổi sang các lĩnh vực kinh doanh khác, phù hợp với định hướng phát triển bền vững.
Tăng thuế thuốc lá là phù hợp với định hướng, quan điểm của Đảng, Nhà nước
Trong bối cảnh những tác động tiêu cực của thuốc lá lên sức khỏe và kinh tế xã hội ngày càng rõ rệt, Bộ Y tế đã thể hiện quan điểm kiên định và đưa ra những kiến nghị cụ thể về cải cách thuế thuốc lá, đặc biệt là trong dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) sửa đổi.
ThS Đinh Thị Thu Thủy - Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Bộ Y tế, đã trình bày rõ ràng về sự cần thiết và lộ trình tăng thuế thuốc lá để đạt được hiệu quả tối ưu trong công tác phòng chống tác hại thuốc lá.
ThS Đinh Thị Thu Thủy khẳng định một cách mạnh mẽ rằng: Tăng thuế thuốc lá là phù hợp với định hướng, quan điểm của Đảng, Nhà nước. Điều này cho thấy việc cải cách thuế thuốc lá không chỉ là một giải pháp y tế hay kinh tế đơn thuần, mà còn là một chủ trương lớn, có sự đồng thuận ở cấp độ chính sách cao nhất.
Bên cạnh đó, ThS Đinh Thị Thu Thủy cũng nhấn mạnh một thực tế quan trọng đã được chứng minh qua kinh nghiệm quốc tế và trong nước: Tăng thuế thuốc lá mức thấp và lộ trình chậm không hiệu quả trong việc giảm tiêu dùng thuốc lá. Đây là một lời cảnh báo quan trọng, cho thấy rằng nếu chỉ tăng thuế nhỏ giọt, tác động đến hành vi tiêu dùng sẽ không đáng kể, và mục tiêu giảm tỷ lệ hút thuốc sẽ khó đạt được. Điều này cũng phù hợp với thông tin đã nêu ở phần mở đầu về tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá của Việt Nam hiện chỉ đạt 36%, thấp hơn nhiều so với mức khuyến nghị của WHO.
Để khắc phục những hạn chế hiện tại và đạt được hiệu quả tối đa, Bộ Y tế đã đưa ra kiến nghị cụ thể về mức thuế và lộ trình tăng thuế đối với thuốc lá trong dự thảo Luật Thuế TTĐB (sửa đổi). ThS Đinh Thị Thu Thủy trình bày: "Mức thuế tuyệt đối cần tăng khởi điểm 5.000 đồng/bao và đạt 15.000 đồng/1 bao (20 điếu/1 bao) vào 2030 bên cạnh thuế tỷ lệ 75% như khuyến cáo của WHO".
Đây là một đề xuất có tính toán kỹ lưỡng, kết hợp giữa thuế tuyệt đối (dựa trên số lượng sản phẩm) và thuế tỷ lệ (dựa trên giá trị sản phẩm). Mục tiêu của phương án này là rất rõ ràng và cụ thể: Phương án này sẽ giúp đạt tỷ trọng thuế 65% giá bán lẻ, gần đạt được mức khuyến cáo của WHO (70-75% giá bán lẻ), và giúp giảm được tỷ lệ sử dụng thuốc lá ở nam giới xuống 36% vào năm 2030. Con số 36% là một mục tiêu quan trọng trong Chiến lược Quốc gia về Phòng chống tác hại thuốc lá đến năm 2030, thể hiện cam kết của Việt Nam trong việc giảm thiểu gánh nặng từ thuốc lá.
Một điểm đáng chú ý khác trong quan điểm của Bộ Y tế là về việc quản lý các sản phẩm thuốc lá mới.
ThS Đinh Thị Thu Thủy nhấn mạnh: "Bộ Y tế tiếp tục đề nghị không đưa vào Luật này các quy định liên quan đến sản phẩm thuốc lá mới, đánh thuế ml dung dịch của thuốc lá mới để thực thi quy định tại Nghị quyết 173/2024/QH15 của Quốc hội về cấm sản xuất, kinh doanh, nhập khẩu, chứa chấp, vận chuyển, sử dụng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng".
Quan điểm này cho thấy sự nhất quán của Bộ Y tế trong việc thực thi các quy định pháp luật hiện hành đối với thuốc lá mới, phản ánh lập trường rõ ràng trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng trước các sản phẩm tiềm ẩn nguy cơ mới.
Thuế thuốc lá - Lộ trình không thể trì hoãn vì một Việt Nam phát triển bền vững
Mặc dù lợi ích của việc tăng thuế thuốc lá đã được các tổ chức y tế và kinh tế hàng đầu thế giới khẳng định, song vẫn tồn tại một số lo ngại thường được đặt ra, đặc biệt là vấn đề buôn lậu thuốc lá.
Tại hội thảo, các chuyên gia đã đưa ra những phân tích và số liệu cụ thể để hóa giải những quan niệm sai lệch này. Một trong những lập luận phổ biến chống lại việc tăng thuế thuốc lá là lo ngại về việc gia tăng tình trạng buôn lậu.
Tuy nhiên, ThS.BS Nguyễn Tuấn Lâm từ WHO đã đưa ra những bằng chứng rõ ràng để phản bác điều này: Động lực chính của buôn lậu thuốc lá không phải là thuế TTĐB.
Để củng cố lập luận này, ông Lâm đã dẫn chứng kinh nghiệm từ nhiều quốc gia có mức thuế cao nhưng tỷ lệ buôn lậu lại thấp: Nhiều quốc gia có giá cao, buôn lậu lại nhiều: như Hàn Quốc, Séc, Sri Lanka có giá trung bình thuốc lá từ 4 USD-7 USD/bao và thị phần thuốc lá lậu là từ 0.8-2.9%).
Điều này chỉ ra rằng buôn lậu là một vấn đề phức tạp, phụ thuộc vào nhiều yếu tố như hiệu quả của công tác quản lý thị trường, thực thi pháp luật và mức độ tham nhũng, chứ không đơn thuần là do mức thuế cao.
Đặc biệt, tại Việt Nam, số liệu thực tế cho thấy điều ngược lại với những lo ngại về buôn lậu khi tăng thuế. ThS.BS Nguyễn Tuấn Lâm cung cấp dữ liệu: Thị phần thuốc lá lậu giảm trong cả những năm tăng thuế. Tỷ lệ thuốc lá lậu: 20.2% (GATS 2010), 20.7% (TCS 2012), 16.9% (GATS 2015), 13.6% (TCS 2017).
Những con số này minh chứng rằng việc tăng thuế không làm gia tăng mà thậm chí còn có thể trùng khớp với giai đoạn tỷ lệ thuốc lá lậu giảm đi, nhờ vào các nỗ lực kiểm soát và thực thi pháp luật đồng bộ. Điều này càng khẳng định rằng buôn lậu có thể được kiểm soát hiệu quả nếu có các biện pháp đồng bộ và quyết liệt.
Hội thảo Thuế thuốc lá và Phát triển bền vững đã làm rõ bức tranh toàn cảnh về tác hại của thuốc lá và vai trò không thể thiếu của thuế tiêu thụ đặc biệt trong việc kiểm soát sản phẩm độc hại này. Từ những phát biểu khai mạc đầy trọng tâm của ThS Đặng Khắc Lợi đến những phân tích sâu sắc của ThS.BS Nguyễn Tuấn Lâm và các kiến nghị cụ thể của ThS Đinh Thị Thu Thủy, tất cả đều đồng nhất khẳng định: Tăng thuế thuốc lá không chỉ là một giải pháp y tế mà còn là một chính sách kinh tế vĩ mô, góp phần vào sự phát triển bền vững của đất nước.
ThS.BS Nguyễn Tuấn Lâm đã đúc kết một cách thuyết phục: Tăng thuế thuốc lá là biện pháp cùng thắng: thắng cho y tế công cộng, và thắng cho nguồn thu ngân sách từ thuế. Tăng thuế thuốc lá là biện pháp tốt cho phát triển bền vững. Đây là một chính sách "cùng thắng" bởi nó không chỉ mang lại lợi ích trực tiếp về sức khỏe cho hàng triệu người dân, giảm gánh nặng chi phí điều trị bệnh tật mà còn bổ sung nguồn thu quan trọng cho ngân sách nhà nước, có thể tái đầu tư vào các lĩnh vực phúc lợi xã hội và phát triển kinh tế.
Với tỷ trọng thuế thuốc lá hiện tại ở Việt Nam còn quá thấp so với khuyến nghị quốc tế và thực trạng giá thuốc lá rẻ đang khuyến khích tiêu dùng, đặc biệt ở giới trẻ, việc cải cách thuế thuốc lá theo hướng tăng mạnh là một lộ trình không thể trì hoãn. Kiến nghị của Bộ Y tế về việc tăng thuế tuyệt đối khởi điểm 5.000 đồng/bao và đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030, bên cạnh thuế tỷ lệ 75%, là một bước đi chiến lược nhằm đạt được tỷ trọng thuế 65% giá bán lẻ và giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá ở nam giới xuống 36% vào năm 2030.
Sự đồng thuận của các chuyên gia và cơ quan chức năng tại hội thảo là tín hiệu tích cực cho thấy Việt Nam đang ngày càng nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng của chính sách này. Để hiện thực hóa mục tiêu vì một Việt Nam khỏe mạnh hơn và phát triển bền vững, cần có sự quyết tâm cao của các nhà lập pháp, sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ban, ngành, và sự đồng lòng của toàn xã hội trong việc thực thi chính sách thuế thuốc lá hiệu quả. Đây chính là đòn bẩy mạnh mẽ để xây dựng một tương lai không khói thuốc, một tương lai thịnh vượng và bền vững cho thế hệ hiện tại và mai sau.
