Vẻ đẹp người phụ nữ Việt trong chiến tranh qua ảnh nghệ thuật
(PNTĐ) - Một trong những hình ảnh có sức hấp dẫn, từng làm say đắm bao tâm hồn các nghệ sỹ nhiếp ảnh, đó là vẻ đẹp người phụ nữ Việt Nam.
Hình ảnh “nữ tướng” hiên ngang, anh dũng trên chiến trường
Phụ nữ trước hết là người vợ, người mẹ giàu lòng yêu nước. Đó là truyền thống quý báu, mang dòng máu quật khởi của Bà Trưng, Bà Triệu… Trong suốt bốn nghìn năm dựng nước, giữ nước, truyền thống đó không ngừng được hun đúc và càng được phát huy cao độ. Ống kính nhiếp ảnh đã mô tả người phụ nữ Việt với tất cả tấm lòng trìu mến và khâm phục.
Trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc thống nhất đất nước, vai trò của người phụ nữ có ý nghĩa vô cùng to lớn. Nhân dân ta đời đời nhớ ơn liệt sĩ Nguyễn Thị Minh Khai hiên ngang, anh dũng trước kẻ thù tàn bạo. Tấm gương sáng chói của chị đã trở thành sức mạnh tinh thần cho các thế hệ ngày nay. Võ Thị Sáu - người con gái đất đỏ anh hùng đã đổ máu xuống để bón xanh mãi “cây đời” hôm nay.
Những điều đó đã trở thành hình tượng nghệ thuật độc đáo, tượng trưng cho vẻ đẹp Việt Nam. Bởi thế, chúng ta không lấy làm lạ bức ảnh “Nữ dân quân ngoại thành” của cố nghệ sỹ Nguyễn Đình Ưu đã được thưởng Huy chương Vàng tại cuộc thi ảnh quốc tế Thủ đô Budapest năm 1961, không chỉ vì cô dân quân ngoại thành Hà Nội có nét mặt, hình thể xinh đẹp, đầu chít khăn mỏ quạ, màu áo nâu non, đằm thắm rất Việt Nam, mà còn vì “hình ảnh cô thôn nữ ấy đã khái quát được tính cách anh hùng, bất khuất, trung hậu, đảm đang của phụ nữ Việt Nam”.
Tinh thần đó được phát huy mạnh mẽ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Trong sự nghiệp kháng chiến chống Mỹ cứu nước, phụ nữ đã góp phần cống hiến to lớn rất đáng tự hào. Nhân dân ta với tấm lòng ngưỡng mộ và hãnh diện trước “Nụ cười chiến thắng” của chị Võ Thị Thắng, người con gái gan vàng dạ sắt, không hề khiếp sợ, không chịu cúi đầu trước kẻ thù hung bạo…
Ở đây, người nghệ sỹ nhiếp ảnh đã nắm bắt được cái “khoảnh khắc ngưng đọng” có sức biểu hiện cao nhất là “nụ cười” bất tử, biểu hiện cho khí phách anh hùng của người phụ nữ Việt Nam.
Trong bức tranh hùng vĩ của chiến tranh nhân dân trên cả hai miền Nam - Bắc, hình ảnh chị em đã được ghi lên phim nhựa với những nét hào hùng, trong 28 ngày đêm quên ăn, quên ngủ anh dũng giữ từng tấc đất góc phố cố đô Huế thân yêu trong cuộc Tổng tiến công nổi dậy Tết Mậu Thân 1968. Thi đua với phụ nữ miền Nam, phụ nữ miền Bắc ngoan cường đánh trả cuộc chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ.
Đó là hình ảnh chị em nữ thanh niên xung phong kiên cường bám tuyến, bám phà, chỉ đường cho “Xe ta đi vào trận tuyến”. Với tinh thần “địch phá ta cứ đi”, người nữ hoa tiêu đứng vững trên trọng điểm bắn phá của địch, đảm bảo giao thông thông suốt trong mọi tình huống. Với cái nhìn nhanh nhạy, nghệ sỹ Đinh Quang Thành đã biết khám phá ra cái mới, cái vĩ đại trong hình ảnh phụ nữ Việt Nam. Dưới con mắt của các nhà nhiếp ảnh, hình tượng của người phụ nữ không còn “khi vào canh cửi, khi ra thêu thùa”, mà “giặc đến nhà đàn bà cũng đánh”.
Ông kính của các phóng viên ảnh đã “chộp” được những “mẫu người” mang tầm vóc thời đại. Đó là hình ảnh trung đội nữ dân quân vùng biển Ngư Thủy, Quảng Bình “chân đồng vai sắt”, kéo pháo lên đồi cát nóng bỏng, giáng trả máy bay địch, bắn chìm hạm đội Mỹ, bảo vệ quê hương.
Giặc Mỹ ỷ thế lắm bom nhiều đạn, “cánh cụp cánh xòe”, pháo đài bay B52, ra oai đe nạt thế giới, hòng khuất phục nhân dân ta. Với quyết tâm đối chọi với sắt thép, các chị dân quân Hương Phong, Hương Khê, Hà Tĩnh, bằng súng bộ binh bắn gãy đôi “thần sấm”, “con ma”, bắt giặc lái Robinson. Bằng tỷ lệ chênh lệch về hình khối giữa cô gái mảnh khảnh với đôi mắt kiêu hãnh giải tên giặc lái “lênh khênh bước cúi đầu”. Nghệ sĩ Phan Thoan đã vẽ nên bức tranh khá hoàn chỉnh về cuộc chiến đấu không cân sức, nhưng thắng lợi thuộc về cô gái nhỏ vùng quê nghèo, khiến người ta nhớ về câu chuyện chú bé David đánh bại người khổng lồ Goliath. Đó là hình ảnh:
O du kích nhỏ giương cao súng
Thằng Mỹ lênh khênh bước cúi đầu
Ra thế, to gan hơn béo bụng
Anh hùng đâu cứ phải mày râu.
Cũng những người phụ nữ nông thôn bình dị ấy, nhưng ở bức ảnh “Kéo xác máy bay” của Quang Văn, với bàn tay dịu hiền của người phụ nữ Việt Nam nhỏ bé, sức mạnh “sao, vạch” của không lực Hoa Kỳ đã phải ngoan ngoãn khuất phục cô gái ngư dân miền biển Nam Hà.
Bên cạnh những bức ảnh giàu hình tượng, ca ngợi bản chất tốt đẹp của người phụ nữ, các nhà nhiếp ảnh hướng ống kính vào những hành động chiến đấu cụ thể, đó là cô gái quấn khăn rằn cùng đồng đội vác hòm đạn trên vai lao như bay giữa kênh rạch để lại phía sau những đụn nước trắng xóa do bom nổ hắt tung lên. Bằng lối lia máy, nghệ sĩ nhiếp ảnh đã biến hình ảnh nữ chiến sỹ tải đạn thành “vũ nữ” tài nghệ, quay tít giữa trời nước Đồng Tháp mênh mông, hòa trong khói bom mịt mù, gợi lên cho người xem cảm giác dũng mãnh, nhưng không kém phần thơ mộng - một bài thơ về chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam.
Nếu như bức ảnh “Tải đạn” hình tượng người phụ nữ trở thành chất thơ, thì bức ảnh “Vào lửa” của Vũ Ba tạo nên một không khí quyết liệt, khẩn trương, là tiếng gọi trả thù cho đồng bào đồng chí. Trong khi đế quốc Mỹ tự xưng là văn minh nhân đạo nhất, đã mang bom đến đốt cháy làng mạc Việt Nam, giết hại trẻ em vô tội, thì những người phụ nữ Việt Nam bình thường, gan dạ mang băng ca. túi cứu thương, băng qua lửa đạn kẻ thù vào cứu người bị nạn. Và biết bao hành động anh hùng khác mà tên tuổi các mẹ, các chị đã đi vào sử sách.
Từ Quảng Bình khói lửa, mẹ Suốt dưới tầm mưa bom, đạn réo vẫn chèo đò đưa bộ đội qua sông kịp vào Nam chiến đấu. Và trên đỉnh Trường Sơn hùng vĩ, bóng dáng các chị hiện ra trước khung ngắm của nghệ sĩ Văn Sắc chơi vơi, lơ lửng giữa tầng mây trùng điệp, gợi cho người xem cảm giác tự hào về các chị đang làm chủ núi rừng “mở đường mà tiến, đánh giặc mà đi”. Để từ những con đường chằng chịt, cheo leo ấy, đại quân ta thần tốc tiến về giải phóng Sài Gòn, thành phố mang tên Bác Hồ vĩ đại.
Tổ quốc Việt Nam vô cùng tự hào về những người mẹ, những người vợ, người chị, những em gái giàu lòng yêu nước chẳng những anh dũng chiến đấu bằng xương máu của bản thân, mà còn hăng hái động viên chồng con, anh em ra mặt trận, sẵn sàng hiến dâng cả những người thân yêu nhất của mình cho đất nước. Đúng như Bác Hồ đã nói: “Nhân dân ta rất biết ơn các bà mẹ cả hai miền Nam - Bắc đã sinh ra và nuôi dạy những thế hệ anh hùng của nước ta”.
Bình dị giữa đời thường
Là những người mẹ mang nặng đẻ đau. “Người mẹ nuôi con bằng dòng sữa mình, bằng tâm huyết mình, bằng toàn bộ sinh lực mình. Ngoài nghĩa cả đối với Tổ quốc, đối với cách mạng, có tình cảm nào thiêng liêng hơn tình mẹ con, nghĩa vợ chồng”, cho nên trước mất mát riêng tư người mẹ, người vợ nào lại không đau xót! Nhưng có đau xót nào hơn nước mất nhà tan? Vì lẽ đó, đứng trước mộ con, đôi mắt bà mẹ Kim Đồng ánh lên niềm tự hào có đứa con hy sinh vì nghĩa nước.
Vũ Quang Huy thấu hiểu tấm lòng bà mẹ đã thu vào ống kính với tất cả những nét hào hùng, đôn hậu, nhưng đầy tự hào của một bà mẹ Việt Nam. Lâm Hồng Long còn đi xa hơn mô tả người mẹ già ngày đêm mong ngóng, đợi chờ người con thân yêu sau những năm tháng bị Mỹ Thiệu đày ải nơi ngục tối. Trên bến cảng Sài Gòn giải phóng, người mẹ gặp lại con, nước mắt giàn giụa, mà sao môi mẹ vẫn nở nụ cười tươi? Ôi! Cái vui, mừng miền Nam hoàn toàn giải phóng.
Bức ảnh “Tiếp thêm sức” của Đoàn Công Tính cho thấy cũng những người mẹ, người chị chân chất, chung thủy ấy đã biến nỗi nhớ nhung người thân đi chiến đấu xa, thành tình cảm yêu thương anh bộ đội. Dù chỉ một bát nước chè xanh rót mời người chiến sĩ trên đường hành quân ra trận, không chỉ tiếp sức anh đi một đoạn đường, mà còn là tình cảm của hậu phương đối với tiền tuyến.
Bên cạnh những bức ảnh ngợi ca tinh thần chiến đấu ngoan cường còn có nhiều bức ảnh nghệ thuật thể hiện hình ảnh chị em trong lao động sản xuất. Ống kính của các nhà nhiếp ảnh mô tả khá sinh động phong trào “Ba đảm đang” của phụ nữ. Bức ảnh “Bờ mương mới” của Mai Nam cho thấy giữa cánh đồng chiêm trũng, với sức mạnh của người nông dân “vắt đất ra nước, thay trời làm mưa”, một mạng lưới mương máng đã hình thành.
Trên những bờ mương ấy, vẫn làn sương sớm lạnh giá của đồng quê, vẫn đàn vịt tung tăng bơi lội, nhưng đã vắng bóng người phụ nữ “một nắng hai sương, tần tảo gồng gánh đi chợ quê”, mà hiện lên trước khung ngắm là các cô xã viên đeo bình thuốc trừ sâu đi ra đồng từ sáng. Một lớp thôn nữ mới, có tri thức am hiểu khoa học kỹ thuật hình thành như thế đó. Bức ảnh khẳng định thế đứng, làm chủ của phụ nữ nông thôn, những người làm ra hạt gạo, thấm đậm tình nghĩa gửi ra tiền phương nuôi quân đánh giặc.
Các mẹ, các chị không chỉ đảm việc nhà thay chồng con đi đánh giặc, mà còn làm việc nước. Dù ở đâu, làm gì các chị đều lao động say sưa, cần mẫn đã được các nghệ sỹ nhiếp ảnh đặc tả với những nét khái quát, điển hình có sức cuốn hút lớn. Đó là nét mặt hân hoan, bàn tay khéo léo chạm bạc của của nữ công nhân, mà nghệ sỹ Đinh Đăng Định dày công nghiên cứu mô tả.
Cũng về chủ đề này, Phạm Tuệ đi vào một khía cạnh khác. Đó là các cô gái vẽ hoa ở xí nghiệp gốm Bát Tràng… Thật vậy, sự nghiệp giải phóng dân tộc, xây dựng chủ nghĩa xã hội đã tạo mọi điều kiện cần thiết về kinh tế, xã hội, về vật chất và tinh thần để giải phóng phụ nữ một cách triệt để nhất. Chị em đã có địa vị xứng đáng trong toàn bộ hoạt động xã hội. Đó là những nữ bác sĩ, kỹ sư, tiến sỹ nghiên cứu trong các phòng thí nghiệm hiện đại, là những đại biểu quốc hội, nữ Bộ trưởng…
Hơn ai hết, người phụ nữ trước hết là người mẹ hiền “biết vui trước cái vui chung”, biết “đau khổ trước cái khổ đau của đồng chí đồng bào”. Điều đó thể hiển rõ qua các bức ảnh nghệ thuật: Cái đẹp của người phụ nữ trước hết là “cái đẹp của trí tuệ, tinh thần được giải phóng, cái đạo lý làm người, cái đẹp của lao động sáng tạo”.
Phụ nữ Việt Nam ngày nay hiểu sâu sắc rằng không có tri thức không thể có xã hội chủ nghĩa. Do đó, dù trong hoàn cảnh nào chị em vẫn tranh thủ học tập. Học tập là quyền lợi và là nghĩa vụ của phụ nữ. Bức ảnh “Rủ nhau đi học” của Đức Vân đã thể hiện quyết tâm đó. Đúng như lời nhận xét của cố Tổng Bí thư Lê Duẩn “Người phụ nữ vừa là công dân, người lao động của xã hội, vừa là người vợ, người mẹ… Tổ quốc Việt Nam có những người con anh hùng bất khuất chính là nhờ các chị các mẹ có công sinh thành…”.
