Bảo tồn và phát huy nghệ thuật rối trong cuộc sống đương đại
(PNTĐ) - Trong bối cảnh công nghiệp văn hóa đang trở thành động lực tăng trưởng mới, nghệ thuật rối Việt Nam đối mặt đồng thời cả cơ hội lẫn thách thức sống còn: Làm thế nào để vừa bảo tồn giá trị truyền thống, vừa mạnh dạn đổi mới sáng tạo, đưa nghệ thuật rối thực sự hòa vào đời sống đương đại?
Bài toán đặt ra không chỉ cho các nghệ sĩ, nghệ nhân mà còn cho nhà quản lý, các phường rối và cả cộng đồng sáng tạo – khi sự tồn vong, sức lan tỏa và đóng góp của nghệ thuật rối cho kinh tế, giáo dục, du lịch, quảng bá văn hóa phụ thuộc vào khả năng phát triển như một ngành công nghiệp đặc thù, biết thích ứng, chuyển mình nhưng không đánh mất bản sắc cốt lõi.
Để làm rõ hơn vấn đề này, sáng 10/11, tại Nhà hát Múa rối Thăng Long, tọa đàm khoa học với chủ đề “Bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật rối trong cuộc sống đương đại” đã diễn ra dưới sự chỉ đạo của Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội.
Sự kiện nằm trong khuôn khổ Festival Thăng Long - Hà Nội năm 2025, quy tụ đông đảo các nhà nghiên cứu, nhà quản lý, nghệ sĩ, nghệ nhân các phường rối trên địa bàn thành phố, cùng giảng viên và sinh viên đam mê nghệ thuật sân khấu rối, nhằm cùng nhau tìm giải pháp đưa nghệ thuật rối hòa nhập sâu rộng với đời sống hiện đại và phát triển công nghiệp văn hóa của Thủ đô.
Phát biểu chỉ đạo, đồng chí Lê Thị Ánh Mai - Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội nhấn mạnh vai trò trường tồn của múa rối trong đời sống văn hóa Việt Nam. Bà khẳng định: “Từ tiếng trống hội bên ao làng đến ánh sáng rực rỡ của sân khấu hôm nay, múa rối vẫn luôn là biểu tượng của sự sáng tạo, khéo léo và tinh thần lạc quan của người Việt Nam”. Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, nghệ thuật múa rối đã vượt qua nhiều biến động của thời gian để trở thành một “ngôn ngữ văn hóa” đặc sắc, không chỉ được gìn giữ mà còn liên tục sáng tạo qua nhiều thế hệ nghệ nhân. Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của các loại hình giải trí mới, việc bảo tồn và phát triển múa rối đang đòi hỏi tư duy mới, mô hình tổ chức mới và phương thức hoạt động chuyên nghiệp hơn. Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội Lê Thị Ánh Mai khẳng định, chuyên nghiệp hóa là con đường tất yếu để nghệ thuật múa rối “sống” trong đời sống hiện đại và sự phối hợp đồng bộ giữa bảo tồn giá trị truyền thống với đổi mới sáng tạo, quảng bá quốc tế sẽ là động lực then chốt giúp múa rối trở thành sản phẩm văn hóa đặc trưng của Hà Nội trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa của Thủ đô.
Thành công trong việc chuyên nghiệp hóa nghệ thuật rối đã được minh chứng rõ nét tại Nhà hát Múa rối Thăng Long. Trong năm 2023, đơn vị này đã tổ chức hơn 1.600 suất diễn, phục vụ hàng trăm nghìn lượt khán giả với doanh thu trên 70 tỷ đồng, mỗi ngày có từ 6 đến 8 suất diễn, thu hút hơn 1.000 khán giả mà phần lớn là du khách quốc tế. Đặc biệt, năm 2024, Nhà hát Múa rối Thăng Long vinh dự nhận giải Travellers’ Choice Awards của Tổ chức Du lịch Mỹ, một minh chứng cho vị thế ngày càng lớn mạnh của múa rối Việt Nam trên trường quốc tế. Hiện nay, Nhà hát đã biểu diễn tại hơn 40 quốc gia và vùng lãnh thổ, mang đến thông điệp về một Việt Nam sáng tạo, nhân văn và thân thiện. Đây là cơ sở để kỳ vọng nghệ thuật rối sẽ tiếp tục phát triển mạnh mẽ khi được đầu tư bài bản, gắn kết với giáo dục, du lịch và truyền thông, trở thành “sản phẩm văn hóa - sáng tạo” đặc trưng của Hà Nội.
Phát biểu đề dẫn tại tọa đàm, NSƯT Trần Thanh Hiền – Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long, nêu bật vai trò của nghệ thuật rối như một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo, với nhiều hình thức đa dạng như rối nước, rối bóng, rối que, rối tay, rối dây, rối người… mang đậm giá trị thẩm mỹ, nhân văn, có ý nghĩa đặc biệt về lịch sử, văn hóa, xã hội. NSƯT Trần Thanh Hiền nhấn mạnh: “Nghệ thuật rối không chỉ là món ăn tinh thần mà còn trở thành biểu tượng văn hóa, được bạn bè quốc tế yêu mến và trân trọng”. Tuy nhiên, nghệ thuật rối cũng đối mặt với nhiều cơ hội và thách thức trong bối cảnh toàn cầu hóa, đặc biệt là sự cạnh tranh khốc liệt của các loại hình nghệ thuật hiện đại, sự thay đổi thị hiếu công chúng và áp lực từ kinh tế thị trường. Do đó, việc bảo tồn, phát huy di sản rối trong bối cảnh hiện đại phải gắn liền với phát triển công nghiệp văn hóa, lấy sáng tạo làm trung tâm, kết nối giáo dục, du lịch và truyền thông để nghệ thuật rối trở thành động lực mới cho tăng trưởng kinh tế văn hóa của Thủ đô.
Tại tọa đàm, NSND Trịnh Thúy Mùi, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam chia sẻ: “Điều tôi mong muốn là Nhà hát Múa rối Thăng Long sẽ đến nhiều hơn với công chúng Việt Nam, đặc biệt là giới trẻ, bằng truyền thống hết sức độc đáo của nghệ thuật dân gian, nhằm đào tạo đội ngũ khán giả tương lai. Bảo tồn sống, phát huy giá trị của nghệ thuật rối, quảng bá đến bạn bè quốc tế, nhưng quan trọng hơn là làm sao các thế hệ trẻ trong nước cũng được tiếp cận, thấu hiểu và yêu thích nghệ thuật rối như một phần của bản sắc văn hóa dân tộc”. NSND Trịnh Thúy Mùi cũng nhấn mạnh vai trò chủ động của các nhà hát trong việc tổ chức, giữ gìn nguồn lực khán giả và mở rộng không gian biểu diễn đến các trường học, đại học, góp phần đào tạo thế hệ nghệ sĩ, nghệ nhân mới và củng cố vị thế của nghệ thuật rối trong xã hội hiện đại.
Đóng góp quan điểm tại tọa đàm, NSƯT Chu Lượng – nguyên Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long, một người đã có hơn 40 năm gắn bó với nghệ thuật rối, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn giá trị cốt lõi, bản sắc riêng của từng phường rối, tránh pha tạp và đồng hóa bản sắc. Ông khẳng định: “Nghệ thuật rối nước Việt Nam là tổng hợp các giá trị truyền thống, là chìa khóa để thế giới nhận biết và hiểu về Việt Nam. Bảo tồn nghệ thuật rối cần sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, các nhà quản lý văn hóa và nghệ nhân. Giữa chuyên nghiệp và truyền thống phải có sự gắn kết nhưng không hòa trộn, để mỗi phường vẫn giữ được bản sắc riêng. Đây là nhiệm vụ công phu, đòi hỏi vừa nghiên cứu, đầu tư, vừa lắng nghe tâm tư, sáng tạo của nghệ nhân và các phường rối”. NSƯT Chu Lượng cũng đề xuất cần tăng cường các hoạt động giao lưu, tổ chức liên hoan múa rối, đồng thời thúc đẩy đầu tư cho từng phường nhằm phát huy giá trị nghệ thuật và văn hóa độc đáo của từng địa phương.
Các ý kiến của đại diện các phường rối truyền thống như Đào Thục, Tế Tiêu cũng tập trung làm rõ những khó khăn về đầu tư, không gian biểu diễn, đào tạo nghệ nhân kế cận, đồng thời kiến nghị cần có chính sách dài hạn, sự đồng hành từ phía cơ quan quản lý để nghệ thuật rối có thể thích ứng với thị hiếu công chúng trẻ, kết nối mạnh mẽ hơn với giáo dục, du lịch và truyền thông. Nghệ nhân Phạm Bằng, Trưởng phường rối Tế Tiêu khẳng định: “Muốn giữ nghệ thuật, phải để nghệ sĩ được diễn. Muốn có người kế tục, phải để người trẻ được chạm vào rối”.
Từ tọa đàm này, vấn đề bảo tồn và phát huy nghệ thuật rối đã được đặt ra như một trục trung tâm trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa của Hà Nội và cả nước. Toạ đàm không chỉ ghi nhận những thành tựu, cơ hội phát triển, mà còn thẳng thắn chỉ ra những thách thức, đòi hỏi giải pháp đồng bộ, bền vững từ nhiều phía, hướng tới mục tiêu bảo tồn lâu dài và đưa nghệ thuật rối trở thành động lực sáng tạo, góp phần khẳng định vị thế của văn hóa Việt Nam trên trường quốc tế.
