Phụ nữ Hà Nội với phong trào “Ba đảm đang“
(PNTĐ) - Sự ra đời của phong trào “Ba đảm đang” năm 1965 xuất phát từ lòng yêu nước, tinh thần giác ngộ cách mạng cao độ của phụ nữ Thủ đô đã khắc họa một hình tượng mới về người phụ nữ Việt Nam. Từ sáng kiến “Ba đảm nhiệm” của phụ nữ huyện Đan Phượng, phong trào “Ba đảm đang” đã trở thành một cao trào cách mạng sâu rộng, đi đến mọi nhà, thu hút mọi tầng lớp phụ nữ.
Sau khi Hiệp định Giơ-ne-vơ được ký kết, miền Bắc và Thủ đô Hà Nội hoàn toàn giải phóng bước vào thời kỳ xây dựng CNXH và cùng nhân dân miền Nam tiếp tục cuộc cách mạng dân tộc dân chủ tiến tới thống nhất đất nước. Đế quốc Mỹ thay chân thực dân Pháp can thiệp ngày càng sâu vào chiến trường miền Nam. Để ngăn chặn sự chi viện của hậu phương lớn với tiền tuyến lớn, từ năm 1964 đế quốc Mỹ đã tiến hành cuộc chiến tranh phá hoại, dùng không quân ném bom, đánh phá ác liệt miền Bắc.
Hưởng ứng lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Lúc này, chống Mỹ, cứu nước là nhiệm vụ thiêng liêng nhất của mọi người Việt Nam yêu nước. Tất cả chúng ta hãy đoàn kết nhất trí, triệu người như một, quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược”, toàn miền Bắc sôi nổi thi đua với các phong trào “Ba sẵn sàng” của thanh niên, “Ba điểm cao” của công nhân viên chức, “Ba quyết tâm” của trí thức, “Hai giỏi” của phụ lão, thi đua 5 tốt của phụ nữ…
Đầu tháng 3/1965, Ban Chấp hành Hội Liên hiệp Phụ nữ huyện Đan Phượng đã tổ chức hội nghị mở rộng, thống nhất gửi thư lên Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh, hứa quyết tâm vận động phụ nữ toàn huyện thực hiện “Ba nhiệm vụ” trước mắt. Cụ thể: (1) Gánh vác thêm phần việc của chồng con, anh em, hoàn thành mọi nhiệm vụ sản xuất ở địa phương để chồng con, anh em yên tâm lên đường chiến đấu;
(2) Khuyến khích chồng con, anh em gia nhập bộ đội hoặc tiếp tục ở lại chiến trường chiến đấu cho đến ngày không còn tên lính Mỹ nào trên đất nước ta;
(3) Tích cực tham gia mọi công tác chính quyền, đoàn thể, bảo vệ trị an, phục vụ chiến đấu ở địa phương, sẵn sàng gia nhập quân đội chiến đấu giết giặc khi Tổ quốc cần”.
Phong trào phụ nữ huyện Đan Phượng đã được Báo “Nhân dân” số 4002 ra ngày 18/3/1965 kịp thời đưa tin và cổ vũ trên trang nhất. Từ phong trào của phụ nữ Đan Phượng, để khơi dậy phong trào thi đua yêu nước của quần chúng phụ nữ, ngày 22/3/1965, Thường trực Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam ban hành Chỉ thị số 03/CT phát động phong trào phụ nữ “Ba đảm nhiệm” chống Mỹ cứu nước với nội dung:
(1) Đảm nhiệm sản xuất, công tác, thay thế cho nam giới đi chiến đấu;
(2) Đảm nhiệm gia đình, khuyến khích chồng con yên tâm chiến đấu;
(3) Đảm nhiệm phục vụ chiến đấu và sẵn sàng chiến đấu khi cần thiết.
Rất quan tâm đến phong trào thi đua của phụ nữ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gợi ý sửa tên “Ba đảm nhiệm” thành thành “Ba đảm đang”. Với tên “Ba đảm đang”, phong trào có ý nghĩa vừa giản dị, vừa phù hợp với truyền thống của phụ nữ Việt Nam và đúng với bản chất của người phụ nữ trong gian khó; đồng thời càng làm tăng thêm sức mạnh động viên, lôi cuốn mọi tầng lớp phụ nữ và đã tạo nên dấu ấn đặc biệt cho phong trào phụ nữ. Phong trào còn nhận được sự khích lệ, động viên và theo dõi sát sao của Bác Hồ, lần đầu tiên phong trào “Ba đảm đang” được Bác viết trong văn bản “Lời kêu gọi nhân ngày 20/7/1965” với yêu cầu “Chị em phụ nữ hãy thực hiện thật tốt “Ba đảm đang” góp phần "đắc lực đánh thắng giặc Mỹ xâm lược...”.
Phong trào đã đáp ứng kịp thời yêu cầu cấp bách của cuộc kháng chiến: bảo vệ miền Bắc XHCN, giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc; phát huy truyền thống yêu nước và cách mạng của phụ nữ Việt Nam. Rèn luyện vươn lên “Ba đảm đang”, người phụ nữ không những phục vụ đắc lực cuộc chiến đấu bảo vệ đất nước, mà còn nâng cao vị thế của mình trong gia đình, xã hội. Chủ trương này hoàn toàn phù hợp nguyện vọng, khả năng chị em, nên đã nhanh chóng đi vào cuộc sống. Chỉ trong thời gian hơn hai tháng, toàn miền Bắc đã có 1.7 triệu phụ nữ đăng ký “Ba đảm đang”.
Dưới sự lãnh đạo của Thành ủy Hà Nội và Tỉnh ủy Hà Tây, Hội LHPN Hà Nội và Hà Tây đã cụ thể hóa nội dung và triển khai sâu rộng tới các cấp Hội phụ nữ trên địa bàn. Chỉ sau một thời gian ngắn, đã có trên 5 vạn phụ nữ thuộc các lứa tuổi, thuộc mọi thành phần ghi tên tình nguyện “Ba đảm đang”, hàng nghìn nữ thanh niên, trong đó có nhiều chị vừa rời ghế nhà trường đã hăng hái gia nhập đội Thanh niên xung phong chống Mỹ cứu nước, sẵn sàng đi tới các vùng đất lửa, mở các con đường chiến lược chi viện cho chiến trường miền Nam. Toàn Hà Nội dấy lên phong trào Phụ nữ Thủ đô đảm đang sản xuất, công tác thay thế nam giới đi chiến đấu, ra sức đẩy mạnh sản xuất và bảo vệ sản xuất, chăm sóc mẹ già, nuôi dạy con tốt, phục vụ chiến đấu và chiến đấu dũng cảm. Trong sản xuất cũng như trong chiến đấu, phụ nữ Thủ đô đã thể hiện rõ nghị lực phi thường với khẩu hiệu “Địch đánh một ta làm mười”, “Địch đánh ban ngày ta sản xuất ban đêm”, “Tay cày, tay súng”, “Tay búa, tay súng”, “Mỗi người làm việc bằng hai”...
Ngày 3/12/1965, Thành hội Phụ nữ Hà Nội mở Đại hội “Ba đảm đang”. Đại hội đã động viên, đúc rút kinh nghiệm bước đầu của phong trào và vạch rõ hướng cho phong trào “Ba đảm đang” tiếp tục phát triển và mở rộng. Chủ tịch Hồ Chí Minh đến dự và phát biểu tại Đại hội “Ba đảm đang” của phụ nữ Thủ đô. Người đã biểu dương truyền thống anh hùng của phụ nữ Việt Nam: “Dân tộc Việt Nam là một dân tộc anh hùng, thanh niên Việt Nam là thanh niên anh hùng, phụ nữ Việt Nam là phụ nữ anh hùng. Hai nghìn năm trước đây ta đã có các nữ anh hùng: Hai Bà Trưng, Bà Triệu. Trong cách mạng giải phóng dân tộc, trong kháng chiến chống Pháp trước kia và trong kháng chiến chống Mỹ ngày nay, ta cũng có nhiều anh hùng là phụ nữ. Trên thế giới chưa có nơi nào phụ nữ làm Phó Tổng tư lệnh như ở miền Nam nước ta. Thi đua với phụ nữ miền Nam là đẩy mạnh sản xuất, thực hành tiết kiệm, không sợ gian khổ, không sợ hy sinh. Khó khăn đến mấy ta cũng vượt qua được và nhất định chúng ta đánh thắng đế quốc Mỹ xâm lược”.
Khái quát những đóng góp của phụ nữ Hà Nội trong phong trào Ba đảm đang thời kỳ đó, có thể nhấn mạnh ở hai nội dung quan trọng:
Thứ nhất, phong trào Ba đảm đang đã chứng minh khả năng cách mạng to lớn, phong phú của các tầng lớp phụ nữ Hà Nội, đưa phụ nữ Hà Nội vươn lên khẳng định vai trò trong công cuộc chống Mỹ và xây dựng CNXH ở Thủ đô.
Số lao động nam giới trẻ khoẻ, có văn hoá, kỹ thuật lần lượt ra tiền tuyến. Trong các khu vực công tác, lực lượng nữ được bổ sung để bù vào số lao động thiếu hụt. Chị em làm tất cả mọi việc mà trước đây phụ nữ chưa hề làm, kể cả những việc cần đến kỹ thuật. Ở ngành nào cũng nổi lên những điển hình xuất sắc. Nét nổi bật ở thời kỳ này là lao động nữ tăng cả về số lượng và chất lượng. Nữ công nhân viên chức năm 1965 mới có 37,35% tổng lao động, đến năm 1968 lên 51,03%. Với tỷ lệ 62,73% trong công nghiệp nhẹ, phụ nữ giữ vai trò quan trọng ở ngành sản xuất công nghiệp thành phố. Chị em chịu khó học tập nắm các khâu sản xuất chủ yếu, phấn đấu đạt chỉ tiêu sản xuất hàng năm thay cho cả công nhân nam.
Trong khu vực công nghiệp nặng, giao thông vận tải, kiến thiết cơ bản tuy có những khâu sản xuất không thích hợp với nữ, nhưng do yêu cầu phục vụ thời chiến, lao động nữ tăng từ 20 - 40%. Lao động nữ ngành vận tải chiếm tỷ lệ 40%; tại các tổ, đội, đoàn bảo dưỡng đường, phụ nữ chiếm đến 70 - 80%. Với tỷ lệ 55% CNVC toàn ngành, phụ nữ ngành giáo dục Thủ đô vượt qua nhiều khó khăn thi đua “Hai giỏi”. Phụ nữ ngành y tế vừa lo phòng chữa bệnh cho nhân dân, vừa chuẩn bị sẵn sàng chiến đấu. Chị em còn tham gia nghiên cứu và thực hiện thành công nhiều công trình khoa học để ngăn chặn và giảm bớt các bệnh dịch; Đề tài do phụ nữ nghiên cứu chiếm 50% tổng số đề tài ngành, số nữ chiến sĩ thi đua chiếm 63% tổng số chiến sĩ thi đua ngành.
Đội ngũ cán bộ nữ khoa học kỹ thuật của Hà Nội phát triển rất nhanh, nhất là chị em có trình độ đại học. Năm 1968 đã có 1.177 người gồm nữ tiến sĩ, phó tiến sĩ, bác sĩ, dược sĩ cao cấp, giáo viên cấp III, kỹ sư công, nông nghiệp, kỹ sư xây dựng, cán bộ giảng dạy các trường đại học... chiếm 25% tổng số cán bộ trí thức.
Chị em trong các đoàn nghệ thuật Trung ương và Hà Nội đi đến tuyến lửa, tiếng hát át tiếng bom phục vụ đồng bào. Chị em đội ca múa xung kích Hà Nội cùng đồng đội phục vụ cho 85.170 lượt người xem, đạt 304% kế hoạch, được Nhà nước tặng Huân chương Lao động hạng Nhì. Lao động nữ ngành lưu thông phân phối tăng gấp đôi (chiếm tỷ lệ 65%), có đơn vị nữ lên đến 80 - 90%. Số lượng nữ xã viên ngành tiểu thủ công nghiệp tăng từ 50 - 60%. Nhiều hợp tác xã đông nữ tổ chức tuần tự quản lý chị em nâng cao trình độ quản lý và điều hành sản xuất. Phụ nữ nông dân với tỷ lệ 70% đã trở thành lực lượng lao động chủ yếu trong nông nghiệp. Chị em chống hạn, chống úng, chống rét, làm thủy lợi, kiến thiết đồng ruộng, vào các tổ kỹ thuật, học cày bừa, áp dụng tiến bộ kỹ thuật trong sản xuất, chăn nuôi, vận hành máy nông nghiệp, làm đường liên thôn, liên xã. Sau chiến tranh phá hoại, chị em vật lộn với những cánh động bị bom Mỹ cày xới băm nát, góp phần san lấp hố bom giữ vững diện tích gieo trồng.
Ở lại hậu phương, các bà mẹ và các chị vừa thay thế người thân đảm đang việc nhà, nuôi già, dạy trẻ, vừa lao động sản xuất, công tác. Nhiều chị em vợ bộ đội, vợ liệt sĩ đã trở thành những chiến sĩ thi đua, những cán bộ đảng, chính quyền, đoàn thể, cán bộ khoa học kỹ thuật. Khi chồng con đi chiến đấu xa, giữa các mẹ, các chị đã vun đắp được tình cảm cao quý, đoàn kết thuỷ chung, từ đó hình thành những gia đình bộ đội, cán bộ kiểu mẫu làm yên lòng người thân đang chiến đấu ở nơi xa.
Chẳng những là lực lượng lao động đông đảo, sáng tạo trong mọi ngành nghề, lĩnh vực, phụ nữ còn là lực lượng chiến đấu và phục vụ chiến đấu hết sức gan dạ, dũng cảm. Phụ nữ tham gia 45% trong dân quân, 35% vào tự vệ, biên chế thành 117 trung đội và một đại đội toàn nữ. Trong ban chỉ huy từ tiểu đội đến tiểu đoàn, xã đội, nữ chiếm trên 30%. Chị em gan dạ, chỉ huy chiến đấu giỏi, lập nhiều thành tích xuất sắc. Trong lực lượng vũ trang địa phương có 206 chị là chiến sĩ thi đua (1967), 25% chị em giành danh hiệu Quyết thắng (1973). Mười đơn vị toàn nữ đạt danh hiệu Quyết thắng, hàng vạn chị em tham gia lực lượng bán vũ trang, hàng ngàn nữ thanh niên xung phong đi vào Trường Sơn, phục vụ ở nhiều binh chủng.
Trong công tác phục vụ chiến đấu, phụ nữ đã chứng tỏ là lực lượng cách mạng hùng hậu của cuộc chiến tranh nhân dân. Đã có hàng vạn các mẹ, các chị vào các tổ tiếp tế, cứu thương, cứu sập… góp hơn 2 triệu ngày công xây dựng trận địa pháo, đào giao thông hào, phá gỡ bom nổ chậm; vận động lập hàng chục vạn hũ gạo tiếp tế cho bộ đội, dân quân trực chiến; thu nhận hàng tấn quần áo cũ để bộ đội lau súng, gánh nước tưới pháo, gánh lá nguỵ trang cho pháo; ủng hộ tre, rơm rạ làm công sự; đứng ra chôn cất, mai táng những người chết, lo cho các cụ già em bé mất nơi nương tựa.
Được tôi luyện và trưởng thành trong phong trào “Ba đảm đang”, đội ngũ cán bộ nữ Hà Nội đã phát triển nhanh chóng cả về số lượng và chất lượng, áp ứng yêu cầu tăng cường cán bộ của Đảng và Nhà nước. Trong 3 năm (từ 4/1967 - 4/1970), 1.371 chị em được đề bạt làm cán bộ chủ chốt từ cơ sở đến thành. Tính đến 7/1970, tỷ lệ cán bộ nữ tham gia lãnh đạo là 21,7% (so với cuối năm 1966 là 14%). Trong đó nữ cấp ủy viên thành, khu, huyện từ 15% đến 30%, nữ bí thư, phó bí thư; nữ chủ tịch, phó chủ tịch khu, huyện 20%, nữ chủ tịch xã 30%, nữ bí thư đảng ủy cơ sở 13%. Đại biểu nữ trong Hội đồng nhân dân các cấp đạt từ 30 - 50%. Nhiều ngành quan trọng của thành phố có trưởng hoặc phó ban, giám đốc hoặc phó giám đốc là nữ.
Thứ hai, phong trào Ba đảm đang là bằng chứng sinh động của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, chiến đấu gan dạ, dũng cảm, sẵn sàng hy sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc, vì hạnh phúc của nhân dân của những người phụ nữ Thủ đô.
Lịch sử phong trào phụ nữ Hà Nội còn lưu danh mãi những chiến công vẻ vang, những hình ảnh anh hùng quả cảm, những tấm gương chiến đấu hy sinh anh dũng của những người phụ nữ Thủ đô trong sự nghiệp chống Mỹ cứu nước. Tiêu biểu như chị Đỗ Thị Minh, trung đội phó dân quân xã Yên Viên (Gia Lâm) bị bom Mỹ bắn nát cả hai chân vẫn không rời trận địa, anh dũng cùng đồng đội chiến đấu đến hơi thở cuối cùng. 38 cô gái họ Lê của hai xã Liên Hợp, Song Phương (huyện Đan Phượng) thay phiên nhau trực chiến tại trọng điểm đập Phùng, có 4 chị đã anh dũng hy sinh, được Bác Hồ tặng danh hiệu chiến sĩ đập Phùng. Các nữ liệt sĩ Đặng Thị Liên (Đông Anh), Hoàng Thị Diệu, Đỗ Thị Vân (Gia Lâm), Bùi Thị Nấu, Tạ Thị Gái, Nguyễn Thị Lãm, Quách Thị Hợi, Nguyễn Thị Hồi (Ba Vì)... mãi mãi tiêu biểu cho chủ nghĩa anh hùng cách mạng của Thủ đô.
Đội nữ dân quân tự vệ xã Cẩm Lĩnh (Ba Vì) đã anh dũng chiến đấu 37 trận bảo vệ đập Suối Hai. Các nữ tự vệ Nguyễn Thị Ngoan ở Mai Lâm (Đông Anh) lấy thân mình làm giá súng để đồng đội tranh thủ thời cơ diệt địch, Phan Thị Viễn và Ngô Thị Hiếu, công nhân Nhà máy cơ khí Mai Động cùng đồng đội hợp đồng tác chiến với các đơn vị tên lửa bắn hạ 6 máy bay (trong đó có 1 máy bay hiện đại F111)... Nhiều đơn vị toàn nữ đạt danh hiệu Quyết thắng như trung đội nữ dân quân Lộc Hà (Đông Anh), trung đội nữ tự vệ Nhà máy Dệt 8/3, đại đội nữ Hợp tác xã dệt Thành Công, trung đội nữ dân quân Cầu Giẽ (Phú Xuyên), Đồng Tâm (Mỹ Đức) Suối Hai (Ba Vì)….Chị Cù Thị Bích Hoàn, công binh xã Xuân Nộn (Đông Anh) là người đầu tiên tháo bom nổ chậm 1000 bảng Anh, kinh nghiệm của chị được các nơi áp dụng đã bảo đảm an toàn tính mạng, tài sản của nhân dân.
Phụ nữ Hà Nội tự hào có những đại biểu xuất sắc đóng góp vào cuộc chiến đấu của đồng bào miền Nam như: Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân Lê Thị Nhiễm, chiến sĩ tình báo hoạt động xuất sắc trong nội thành Sài Gòn; bác sĩ Đặng Thùy Trâm anh dũng hy sinh tại Quảng Ngãi khi đang làm nhiệm vụ.
Ra đời trong chiến tranh, tàu “Ba đảm đang” do toàn nữ đảm nhận có ngày bị máy bay địch bắn ba, bốn lần, chị em bình tĩnh phòng tránh đưa tàu cập bến an toàn. Chị Thái Thị Lan Thư, bác sĩ phẫu thuật Bệnh viện Mai Hương, mạnh dạn, bình tĩnh giải quyết trọn vẹn hàng trăm ca mổ, trong đó có các ca mổ cấp cứu nạn nhân bị thương nặng, chỉ có đèn pin chị vẫn mổ thành công. Chị Chu Thị Ngọ (Nhật Tân) đưa các cháu xuống hầm, lấy thân mình che cho các cháu, chị bị tên lửa giặc Mỹ giết hại trong lúc hay tay còn bế hai cháu bé an toàn.
Nhiều chị bí thư đảng ủy, chủ tịch xã ở Giang Biên, Mễ Trì, Nhân Chính, Thạch Bàn, Dục Tú...chỉ huy khắc phục hậu quả, có biện pháp ổn định nhanh đời sống của nhân dân sau các trận bom. Nhiều hội trưởng cán bộ cơ sở vừa dứt tiếng bom đã có mặt ở hiện trường cùng bà con khắc phục hậu quả. Cụ Vương Thị Bạn ở Yên Phụ bới hầm cứu ba người, cùng anh em khiêng 40 người đến trạm cấp cứu. Bà Nguyễn Thị Em cùng các cán bộ chính quyền lau rửa khâm liệm 12 người.
Trong 12 ngày đêm cuối năm 1972, quân và dân Thủ đô đã làm nên kỳ tích “Hà Nội - Điện Biên Phủ trên không”. Trong chiến công đó có phần đóng góp của chị em phụ nữ Thủ đô mà nòng cốt là các nữ tự vệ, dân quân, các đội cứu thương, tiếp tế, cứu hầm sập v.v... đã tích cực góp phần phục vụ chiến đấu, tham gia chiến đấu khắc phục hậu quả chiến tranh, tiêu biểu cho tinh thần đó có 16 chị em được kết nạp Đảng ngay tại trận địa.
Có thể nói, sự ra đời của phong trào “Ba đảm đang” năm 1965 xuất phát từ lòng yêu nước, tinh thần giác ngộ cách mạng cao độ của phụ nữ Thủ đô đã khắc họa một hình tượng mới về người phụ nữ Việt Nam.
Từ sáng kiến “Ba đảm nhiệm” của phụ nữ huyện Đan Phượng, phong trào “Ba đảm đang” đã trở thành một cao trào cách mạng sâu rộng, đi đến mọi nhà, thu hút mọi tầng lớp phụ nữ. Hàng trăm đơn vị đanh danh hiệu “Ba đảm đang” 5 năm liền được Trung ương Hội và Hội Liên hiệp Phụ nữ Hà Nội tặng bằng khen; sáu vạn hội viên, phụ nữ được công nhận mẹ hiền, 420 chị được tặng Huy hiệu Bác Hồ, trên 1.000 chiến sỹ thi đua.
Phong trào “Ba đảm đang” ở Thủ đô đã phát huy cao độ tinh thần yêu nước, ý chí cách mạng, khả năng lao động sáng tạo trong sản xuất, công tác của phụ nữ. Những đức tính tốt đẹp vốn có của phụ nữ ngày càng được nhân lên và phát huy mạnh mẽ trong cuộc chiến đấu vì sự nghiệp lớn của dân tộc. Phong trào “Ba đảm đang” đã thể hiện sự vận dụng đúng đắn đường lối của Đảng về công tác vận động phụ nữ.
Những chiến công oanh liệt với tinh thần dũng cảm của chị em đã đi vào lịch sử của Thủ đô, lịch sử của phong trào phụ nữ Việt Nam, đánh dấu một thời kỳ vẻ vang nhất của phong trào phụ nữ Thủ đô; đóng góp xứng đáng vào phong trào cách mạng chung của nhân dân Hà Nội, góp phần cùng nhân dân miền Bắc làm tròn nhiệm vụ của hậu phương lớn đối với tiền tuyến lớn miền Nam, giải phóng, thống nhất đất nước.
Hội Liên hiệp phụ nữ TP Hà Nội
Tài liệu tham khảo:
1. Biên niên lịch sử Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam (tập 1) (1930-1976) - Nhà xuất bản Phụ nữ.
2. Sách Phong trào phụ nữ “Ba đảm đang” trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (Tác giả Lê Chân Phương, NXB Lao động - Xã hội, năm 2003)
3. Sách Thủ đô Hà Nội trong công cuộc xây dựng và phát triển (Chủ biên GS.TS Phùng Hữu Phú, NXB Thống kê, năm 2004)
4. Hội Liên hiệp Phụ nữ Hà Nội: Lịch sử phong trào phụ nữ Hà Nội 1930 - 2006, năm 2011
5. Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh Hà Tây: Lịch sử truyền thống cách mạng phụ nữ Hà Tây 1930 - 1975, năm 1997.
6. Báo Nhân dân, số 4002 ngày 18/3/1965; số 4265 ngày 8/12/1965.
