Văn học, nghệ thuật Thủ đô sau 50 năm thống nhất đất nước:
Hành trình kiến tạo bản sắc và khát vọng đổi mới
(PNTĐ) - Sau nửa thế kỷ đất nước thống nhất, Hà Nội không chỉ là trung tâm chính trị – hành chính của cả nước mà còn là trái tim văn hóa, nơi nuôi dưỡng và lan tỏa những giá trị tinh thần cốt lõi của dân tộc. Trong hành trình đó, văn học, nghệ thuật Thủ đô đã khẳng định vai trò đặc biệt trong việc bồi đắp tâm hồn, định hình bản sắc con người Hà Nội, góp phần quan trọng vào công cuộc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Những dấu ấn văn học nghệ thuật Hà Nội qua từng thời kỳ
Giai đoạn 1975–1986, sau khi đất nước thống nhất, văn học nghệ thuật Hà Nội bước vào thời kỳ phản ánh hiện thực hậu chiến, cổ vũ tinh thần vượt khó, xây dựng cuộc sống mới. Tác phẩm văn học nổi bật như Chuyện cũ Hà Nội (Tô Hoài) không chỉ kể lại những đổi thay của Thủ đô mà còn là nỗi hoài niệm về một Hà Nội xưa cũ, đầy chất thơ. Các nhà văn như Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Lê Lựu tiếp tục khẳng định vị trí với những tác phẩm mang đậm hơi thở thời đại.
Sân khấu kịch Hà Nội giai đoạn này phát triển mạnh mẽ, với những vở diễn có sức sống lâu bền như Tôi và chúng ta (Lưu Quang Vũ), phản ánh những xung đột xã hội và khát vọng đổi mới của con người thời kỳ đầu cơ chế thị trường. Âm nhạc vẫn giữ vai trò cổ vũ tinh thần với các ca khúc cách mạng, khơi dậy niềm tin và tình yêu đất nước trong mỗi người dân Thủ đô.
Từ năm 1986, với công cuộc Đổi mới toàn diện của Đảng và Nhà nước, văn học nghệ thuật Hà Nội chuyển mình rõ nét. Tư duy sáng tạo được cởi mở, các đề tài mang tính cá nhân, thân phận con người được đề cao. Tướng về hưu (Nguyễn Huy Thiệp), Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh), Thời xa vắng (Lê Lựu) không chỉ tạo cú hích mạnh mẽ cho văn học hiện đại Việt Nam mà còn được dịch ra nhiều thứ tiếng, giới thiệu đến bạn đọc quốc tế.
Sân khấu, điện ảnh, mỹ thuật cũng xuất hiện nhiều tên tuổi nổi bật như Lưu Quang Vũ, Nguyễn Đình Thi, Đỗ Doãn Châu, Phan Kế An… góp phần làm phong phú đời sống văn hóa Thủ đô trong thời kỳ chuyển giao.
Từ thập niên 1990 đến nay, Hà Nội tiếp tục chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của đời sống văn hóa – nghệ thuật. Không gian sáng tạo nở rộ, các loại hình nghệ thuật đương đại, thể nghiệm, kết hợp đa chất liệu ngày càng phong phú, đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ đa dạng của công chúng, đặc biệt là giới trẻ.
Một trong những điểm nhấn nổi bật là việc Hà Nội chính thức gia nhập Mạng lưới các Thành phố Sáng tạo của UNESCO vào năm 2019. Đây là sự ghi nhận quốc tế đối với tầm vóc văn hóa của Hà Nội và đồng thời mở ra cơ hội để thành phố xây dựng chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa bền vững. Từ đó, hàng loạt chương trình quy mô lớn ra đời như Tuần lễ Thiết kế sáng tạo Hà Nội, Festival Âm thanh Hà Nội, Giải mã Hoàng thành Thăng Long, Đêm thiêng liêng... thu hút hàng chục nghìn lượt khán giả tham dự và tạo hiệu ứng truyền thông mạnh mẽ.
Các không gian công cộng cũng được “làm mới” trở thành không gian sáng tạo: phố đi bộ Hồ Gươm, tuyến phố Trịnh Công Sơn, phố sách Hà Nội, không gian bích họa Phùng Hưng, các nhà xưởng cũ được cải tạo thành trung tâm nghệ thuật như Zone 9, Complex 01… Tất cả tạo nên một Hà Nội sống động, hiện đại nhưng vẫn đậm đà truyền thống.
Điện ảnh Thủ đô khởi sắc với nhiều bộ phim mang dấu ấn như Thương nhớ đồng quê, Người Hà Nội, Thương nhớ ở ai, hay gần đây là Đêm tối rực rỡ, Tro tàn rực rỡ… Nhiều tác phẩm giành giải thưởng quốc tế, thể hiện bước tiến trong tư duy nghệ thuật và năng lực sản xuất của giới làm phim Hà Nội.
Những thành tựu từ tầm nhìn chiến lược
Chính quyền Thành phố Hà Nội luôn xác định rõ vai trò của văn học nghệ thuật trong chiến lược phát triển toàn diện. Các chính sách như Chương trình hành động số 04-CTr/TU (2008) hay gần đây là Nghị quyết số 09-NQ/TU (2022) về phát triển công nghiệp văn hóa giai đoạn 2021–2025, tầm nhìn đến 2045 đều đề cao vai trò hạt nhân của văn hóa trong phát triển bền vững.
Trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, các chính sách hỗ trợ đội ngũ văn nghệ sĩ – từ chế độ khen thưởng đến đào tạo nâng cao tay nghề – được triển khai đồng bộ. Nghị quyết 23/2022/NQ-HĐND của HĐND Thành phố là một bước tiến cụ thể trong việc ghi nhận và đãi ngộ những nghệ sĩ, nghệ nhân có đóng góp cho văn hóa Thủ đô.
Ngoài ra, Hà Nội cũng triển khai các chương trình đưa nghệ thuật về với cộng đồng, đưa tác phẩm nghệ thuật vào học đường, phát triển không gian nghệ thuật trong trường học và nơi công cộng, giúp hình thành thị hiếu thẩm mỹ cho thế hệ trẻ.
Trong 50 năm qua, nhiều tác phẩm văn học xuất sắc đã ra đời từ đất Thăng Long. Có thể kể đến Phố Hoài (Đỗ Phấn), Mẫu Thượng Ngàn (Nguyễn Xuân Khánh), hay bộ Tổng tập 1000 năm văn hiến Thăng Long – công trình tổng hợp đồ sộ phản ánh chiều sâu lịch sử – văn hóa của Hà Nội.
Ở lĩnh vực mỹ thuật, Hà Nội là cái nôi của nhiều thế hệ họa sĩ danh tiếng như Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái, Lê Thiết Cương, Trần Hậu Yên Thế... Nhiếp ảnh có Nguyễn Đình Toán, Quang Phùng, Nguyễn Hữu Bảo – những nghệ sĩ gắn bó trọn đời với vẻ đẹp đời thường của Hà Nội.
Sân khấu và âm nhạc tiếp tục có những gương mặt nổi bật như Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân, Nguyễn Vĩnh Tiến, Dương Thụ; nghệ sĩ nhân dân như Lê Khanh, Trung Hiếu... Với các vở diễn như Người mẹ Hà Nội, Lời thề thứ 9, Ai là thủ phạm,… sân khấu Thủ đô luôn là nơi phản ánh đời sống tinh thần người dân Hà Nội một cách sinh động và sâu sắc.
Những thách thức và định hướng tương lai
Tuy đạt nhiều thành tựu, văn học nghệ thuật Hà Nội cũng đối mặt với không ít thách thức: sự thiếu hụt những tác phẩm lớn mang tầm thời đại; sự lấn át của thị hiếu giải trí đại chúng; khó khăn trong bảo tồn nghệ thuật truyền thống; và sự đứt gãy giữa các thế hệ sáng tác.
Trong bối cảnh hiện nay, khi thời cơ và thách thức đan xen, văn học nghệ thuật Thủ đô cần đổi mới mạnh mẽ, phát huy tiềm năng sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ, góp phần vào sự phát triển văn hóa và con người Hà Nội. Thành phố tập trung triển khai các giải pháp mang tính dài hạn và đột phá, đảm bảo phản ánh chân thực đời sống xã hội, giữ vững giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời thích ứng linh hoạt với xu thế phát triển của thời đại với những nội dung trọng tâm sau: Đẩy mạnh đầu tư hạ tầng văn hóa và công nghiệp sáng tạo, kết nối mạng lưới các nhà sáng tác, không gian sáng tạo và công chúng; Tiếp tục đổi mới phương thức đào tạo, bồi dưỡng thế hệ trẻ làm văn hóa nghệ thuật; Kết hợp giữa công nghệ số và nghệ thuật để mở rộng biên độ sáng tạo và khả năng tiếp cận; Coi trọng việc xây dựng hệ sinh thái văn hóa sáng tạo từ cơ sở: trường học, gia đình, không gian cộng đồng, truyền thông…Đặc biệt, Hà Nội cần có các chính sách khuyến khích sáng tác theo đặt hàng công, tạo điều kiện cho tác phẩm lớn, phản ánh tầm vóc Thủ đô trong bối cảnh hội nhập quốc tế.
Văn học, nghệ thuật Hà Nội hôm nay là kết tinh của chiều sâu lịch sử, bản sắc văn hóa dân tộc và tinh thần đổi mới không ngừng. Với tầm nhìn chiến lược và sự đồng hành từ các cấp chính quyền, giới văn nghệ sĩ và cộng đồng, Thủ đô Hà Nội hoàn toàn có thể trở thành một "thành phố sáng tạo" đích thực – nơi mà nghệ thuật không chỉ là giá trị tinh thần mà còn là động lực phát triển kinh tế, giáo dục và xã hội.
