Áp thuế tiêu thụ đặc biệt với đồ uống có đường: Đừng để chính sách chỉ là “lời cảnh tỉnh” vô nghĩa!
(PNTĐ) - Dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) (sửa đổi) đang được Quốc hội thảo luận, trong đó đề xuất mức thuế suất 8% đối với nước giải khát theo tiêu chuẩn Việt Nam có hàm lượng đường trên 5gram/100ml, áp dụng từ năm 2027 và tăng lên 10% vào năm 2028. Tuy nhiên, đề xuất này đang gây ra những tranh luận gay gắt và lo ngại sâu sắc từ các chuyên gia y tế, tổ chức quốc tế và nhiều đại biểu Quốc hội. Giới phân tích cho rằng, mức thuế 8% là quá thấp, không đủ sức răn đe để kiểm soát và giảm tiêu dùng sản phẩm có hại cho sức khỏe.
Mức thuế thấp khó mang lại hiệu quả mong muốn
Mục tiêu chính của việc áp thuế TTĐB đối với đồ uống có đường (ĐUCĐ) là điều chỉnh hành vi tiêu dùng, khuyến khích người dân lựa chọn những sản phẩm lành mạnh hơn, từ đó góp phần giảm gánh nặng bệnh tật không lây nhiễm. Tuy nhiên, mức thuế suất 8% như dự thảo được đánh giá là quá thấp khi so sánh với khuyến nghị quốc tế và thực trạng tiêu thụ ĐUCĐ "phi mã" tại Việt Nam.
Tiến sĩ Angela Pratt, Trưởng đại diện Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tại Việt Nam, đã cảnh báo mạnh mẽ: "WHO kêu gọi các Đại biểu Quốc hội và những nhà hoạch định chính sách ở Việt Nam cần ra quyết định hành động ngay bây giờ và triển khai những biện pháp đủ mạnh". Bà Pratt khẳng định, mức thuế thấp sẽ không mang lại hiệu quả mong muốn. Có bằng chứng mạnh mẽ cho thấy những người thường xuyên dùng đồ uống có đường phải đối mặt với mức tăng cao nguy cơ mắc bệnh tiểu đường loại 2, bệnh tim, đột quỵ và ung thư. Thói quen này cũng có liên quan đến tăng cân và béo phì ở mọi lứa tuổi. Điều này càng củng cố lý do tại sao một mức thuế mạnh mẽ là cần thiết.
Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng cũng thừa nhận sự khó khăn của cơ quan soạn thảo khi phải đối mặt với nhiều luồng ý kiến, trong đó có ý kiến từ các tổ chức quốc tế, đặc biệt là WHO, "yêu cầu phải đánh thuế càng nhanh càng tốt và càng nhiều càng tốt". Ông cũng khẳng định, WHO đã có báo cáo chi tiết, cụ thể đối với các quốc gia, trong đó khuyến cáo Việt Nam đang là một trong những quốc gia tiêu thụ nước ngọt ngày càng lớn, dẫn đến nguy cơ béo phì và khuyến nghị "phải áp dụng tối thiểu là 20% thuế tiêu thụ đặc biệt". Điều này cho thấy sự chênh lệch lớn giữa mức đề xuất (8%) và khuyến nghị khoa học (20% giá bán lẻ tương đương 40% giá tính thuế).
Liên quan tới mức thuế TTĐB với ĐUCĐ, Đại biểu Quốc hội Lê Hoàng Anh (đoàn Gia Lai) cũng thẳng thắn bày tỏ sự kỳ vọng vào một chính sách thuế tiến bộ, đúng hướng với mục tiêu phát triển bền vững và đặt con người, đặc biệt là sức khỏe của thế hệ tương lai làm trung tâm. Ông cho rằng, phương án thuế suất 8% và 10% lùi tận đến năm 2027 và 2028 là "quá chậm và quá thấp, chưa đúng quan điểm".
Mức thuế thấp như vậy sẽ khó tạo ra sự thay đổi đáng kể về giá cả trên thị trường. Khi giá sản phẩm không tăng đủ để người tiêu dùng cảm nhận được, họ sẽ ít có động lực để thay đổi thói quen mua sắm. Điều này biến mức thuế 8% thành một chính sách mang tính "cảnh tỉnh" hơn là một công cụ kiểm soát hiệu quả, không đạt được mục tiêu giảm tiêu thụ thực tế.
Mức tiêu thụ "phi mã" đòi hỏi mức thuế phù hợp
Việc bổ sung nước giải khát có đường vào diện chịu thuế TTĐB là nhằm thể chế hóa chủ trương của Đảng và Nhà nước về bảo vệ sức khỏe nhân dân, đồng thời đáp ứng khuyến cáo của WHO, Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF) và Bộ Y tế. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia và đại biểu cho rằng, mức thuế cần phản ánh đúng mức độ nghiêm trọng của vấn đề.
Đại biểu Lê Hoàng Anh chỉ ra rằng, những lập luận về việc thuế có thể ảnh hưởng đến tăng trưởng chỉ đúng "trong điều kiện lý tưởng là khi Việt Nam chúng ta không phải đối mặt với một đại dịch thầm lặng mang tên bệnh không lây nhiễm đang tàn phá từng gia đình". Ông cung cấp thêm những con số giật mình: Hơn 21 triệu người Việt trưởng thành mắc bệnh tim mạch, tương đương 1/4 dân số nước ta, trong đó 200.000 người chết mỗi năm vì bệnh không lây nhiễm này, tương đương với toàn bộ dân số của quận Ba Đình, Hà Nội.
Hơn 5 triệu người Việt đang sống chung với tiểu đường. 40% trẻ em thành thị bị thừa cân, béo phì, và "đồ uống có đường vốn không có giá trị dinh dưỡng đáng kể lại là một trong số ít thủ phạm chính mà chúng ta không thể làm ngơ”.
Đặc biệt, ông Lê Hoàng Anh cảnh báo: Việc tiêu thụ đồ uống có đường ngày càng nhiều còn có khả năng gia tăng nguy cơ ung thư, một căn bệnh đã và đang cướp đi sinh mệnh của hàng trăm nghìn người Việt chúng ta. Tính đến năm 2024, Việt Nam có hơn 360.000 người đang mắc án tử là ung thư. Mỗi năm có khoảng 180.000 ca mắc mới và hơn 120.000 ca tử vong, tỷ lệ tử vong do ung thư ở Việt Nam lên tới 73,5%, cao hơn rất nhiều so mức trung bình trên toàn cầu.
Những con số này cho thấy rõ ràng một chính sách "cảnh tỉnh" với mức thuế thấp sẽ không thể giải quyết được "đại dịch thầm lặng" này. Bộ trưởng Nguyễn Văn Thắng cũng đồng tình: "Cá nhân tôi nghĩ rằng đáng nhẽ phải đánh thuế sớm hơn, đến giờ phút này chúng ta cũng đã muộn rồi, không thể để thế hệ con em của chúng ta đến lúc béo phì, đến lúc bệnh rồi chúng ta mới bàn".
Khẳng định việc áp thuế TTĐB với ĐUCĐ là bước đi đầu tiên trong tiến trình thực hiện các giải pháp nhằm hạn chế việc sản xuất, tiêu dùng các sản phẩm có nhiều đường trong thực phẩm, đồ uống, ông Phan Văn Mãi - Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Quốc hội cũng nhận định: Một chính sách "mới" cần phải mạnh mẽ và hiệu quả ngay từ đầu để tạo niềm tin và định hướng đúng đắn cho xã hội. Mức thuế 8% có thể khiến chính sách này trở thành một "sự khởi đầu không đủ" để giải quyết vấn đề sức khỏe cộng đồng cấp bách.
Bên cạnh đó, một trong những băn khoăn khi áp dụng thuế mới là tính công bằng đối với các loại sản phẩm khác nhau. Tuy nhiên, việc áp thuế TTĐB đối với ĐUCĐ có hàm lượng đường >5g/100ml không sợ mất công bằng đối với các sản phẩm ĐUCĐ với hàm lượng đường thấp hơn, các sản phẩm ĐUCĐ pha chế thủ công hay các thực phẩm có đường khác.
Việc chọn ĐUCĐ sản xuất đồng loạt, có nhãn mác rõ ràng về hàm lượng đường và sản lượng được công bố theo quy mô sản xuất/nhập khẩu của doanh nghiệp, giúp cơ quan thuế dễ dàng quản lý và kiểm soát. Đây sẽ là tiền đề quan trọng để tiếp tục mở rộng trong giai đoạn tiếp theo với các sản phẩm NGK dùng chất tạo ngọt, hoặc các sản phẩm là nguyên liệu dùng để pha chế ĐUCĐ (như si-rô ngô, bột pha trà sữa...). Điều này cũng phù hợp hơn với khả năng quản lý của cơ quan thuế hiện nay, tránh tình trạng thất thoát hoặc khó thực thi.
Lựa chọn chiến lược và đạo đức: Không đánh đổi sức khỏe vì tăng trưởng thuần túy
Bàn thảo về vấn đề áp thuế TTĐB với ĐUCĐ, các chuyên gia và nhiều đại biểu Quốc hội đồng quan điểm rằng, đây không chỉ là chính sách thuế mà là lựa chọn chiến lược của một quốc gia có trách nhiệm. TS. Angela Pratt nhấn mạnh: "Chúng tôi thấy ngành công nghiệp muốn chặn hoặc trì hoãn thuế, với các lập luận rằng nó sẽ gây ra tổn thất kinh tế. Nhưng bằng chứng từ trên toàn cầu cho thấy điều này không đúng. Trên thực tế, khi áp thuế; người tiêu dùng chuyển sang các loại đồ uống khác ít đường hơn hoặc không đường, có lợi hơn cho sức khỏe hơn. Các nhà sản xuất thông minh sẽ linh hoạt cải tiến sản phẩm của họ để phù hợp với nhu cầu mới".
Đại biểu Lê Hoàng Anh phân tích: Thái Lan áp thuế từ năm 2017, ngay sau áp thuế tiêu dùng giảm ngay và được kiềm chế, Philippines, Malaysia thu hàng tỷ USD từ thuế này nhưng quan trọng hơn họ đã giảm tỷ lệ bệnh tật, Brunei, Timor Leste những nước nhỏ vẫn dám hành động mạnh hơn chúng ta. "Đây không chỉ là chuyện đường mà là đạo đức. Đằng sau mỗi sản phẩm hấp dẫn vị giác đó còn là hệ lụy hậu quả về sức khỏe... Một xã hội văn minh là xã hội biết chọn điều đúng đắn, dù điều đó không dễ dàng".
Ông nhấn mạnh, chính sách này không nhắm vào việc cấm đoán mà tạo động lực cho lựa chọn đúng, giảm gánh nặng y tế, và tái phân phối trách nhiệm tài chính. Ai gây hại sức khỏe cộng đồng phải góp phần khắc phục, giảm chi hàng chục, hàng trăm tỷ đồng chữa bệnh không lây nhiễm của người dân, tiến tới miễn viện phí toàn dân vào giai đoạn 2030-2035 như kết luận của Tổng Bí thư theo Thông báo số 176 của Văn phòng Trung ương Đảng, chúng ta không để trẻ em trở thành bệnh nhân trước khi kịp trưởng thành.
Bởi vậy, để thực sự bảo vệ sức khỏe người dân và hướng tới một tương lai khỏe mạnh hơn, Việt Nam cần một mức thuế TTĐB đối với ĐUCĐ đủ mạnh, không chỉ mang tính cảnh tỉnh mà còn có tác dụng giảm tiêu thụ rõ rệt, thúc đẩy sự thay đổi tích cực từ cả người tiêu dùng và nhà sản xuất. Đại biểu Lê Hoàng Anh kiến nghị "không giảm thuế suất xuống 8% mà giữ mức 10% từ năm 2026 và 20% từ năm 2030, đồng thời bổ sung thuế tuyệt đối theo hàm lượng đường như mô hình Thái Lan đã áp dụng".
Ông Phan Văn Mãi, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Quốc hội, đã kết thúc phần phát biểu của mình bằng lời kêu gọi đầy tâm huyết tới các vị đại biểu Quốc hội: "Một chính sách thuế tuy nhỏ nhưng là lời tuyên bố mạnh mẽ, Việt Nam không đánh đổi sức khỏe nhân dân, lấy tăng trưởng thuần túy, đã đến lúc chúng ta không còn chờ đợi. Xin Quốc hội và các vị đại biểu Quốc hội hãy hành động vì một Việt Nam khỏe mạnh và phát triển bền vững trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc".
