Bộ sách của Đặng Phong: Giải mã nền tảng tư duy kinh tế Việt Nam trước và trong bước ngoặt Đổi mới
(PNTĐ) - Trước thềm Đổi mới 1986, nền kinh tế Việt Nam không chỉ chìm trong khủng hoảng kéo dài mà còn âm thầm vận động với những chuyển biến quan trọng về tư duy và thực tiễn quản lý. Đó là giai đoạn của thử nghiệm, tranh luận và những lựa chọn đầy rủi ro, khi các “phá rào” từ cơ sở song hành cùng quá trình tự điều chỉnh trong tư duy chính sách ở tầm vĩ mô.
Hai công trình kinh điển của nhà kinh tế học và sử gia kinh tế Đặng Phong, gồm “Phá rào trong kinh tế vào đêm trước Đổi mới” và “Tư duy kinh tế Việt Nam 1975-1989”, đã tái hiện toàn diện giai đoạn đặc biệt ấy, giúp người đọc hiểu rõ hơn con đường kinh tế Việt Nam đã đi qua trước khi bước vào thời kỳ Đổi mới.
Đặng Phong (1938-2010) được coi là một trong những nhà nghiên cứu hàng đầu về lịch sử kinh tế Việt Nam. Với hơn 40 năm gắn bó với lĩnh vực này, ông từng đảm nhiệm nhiều vị trí quan trọng như Trưởng phòng Lịch sử Kinh tế thuộc Viện Kinh tế Việt Nam, Phó Tổng Biên tập Tạp chí Thị trường và Giá cả, đồng thời là giảng viên thỉnh giảng tại nhiều trường đại học trong và ngoài nước. Nhờ vốn tư liệu phong phú, phương pháp nghiên cứu nghiêm cẩn và góc nhìn công tâm, ông được giới nghiên cứu đánh giá như một “cuốn từ điển sống” về kinh tế Việt Nam hiện đại.
Trong bộ sách do Omega+ và Nhà xuất bản Tri Thức hợp tác xuất bản, hai tác phẩm của Đặng Phong bổ sung cho nhau một cách chặt chẽ. Nếu “Phá rào trong kinh tế vào đêm trước Đổi mới” đi sâu vào các hành động cụ thể xuất phát từ thực tiễn cơ sở, thì “Tư duy kinh tế Việt Nam 1975–1989” lại lý giải sự chuyển biến tư duy ở tầm chính sách và hệ thống, qua đó cho thấy vì sao những thử nghiệm ban đầu ấy dần được thừa nhận và thể chế hóa.
“Phá rào trong kinh tế vào đêm trước Đổi mới” là công trình đồ sộ hơn 500 trang, dựng lại bức tranh sinh động về giai đoạn tiền Đổi mới khi cơ chế kế hoạch hóa tập trung bộc lộ nhiều bế tắc. Thông qua khoảng hai chục điển cứu tiêu biểu trong nông nghiệp, công nghiệp, thương mại, phân phối, ngoại thương và quản lý doanh nghiệp, tác giả kể lại những câu chuyện có thật về các hợp tác xã dám khoán hộ, các nhà máy dám tự hạch toán, các địa phương dám “mở luồng” giao thương vượt quy định. Những con người ấy không làm lý thuyết, cũng không chờ đợi chủ trương, mà hành động từ nhu cầu sống còn của sản xuất và đời sống dân sinh, chấp nhận rủi ro để tìm lối thoát cho nền kinh tế bị bó cứng.
Giá trị nổi bật của cuốn sách không chỉ nằm ở tư liệu phong phú, mà còn ở cách Đặng Phong tái hiện không khí lịch sử với sự chính xác và công tâm hiếm có. Ông không ca ngợi cực đoan cũng không phê phán đơn giản, mà cho thấy Đổi mới là kết quả của hàng nghìn thử nghiệm âm thầm, từ sự sáng tạo và kiên nhẫn của cơ sở. Những “phá rào” tuy nhỏ bé, đôi khi trái cơ chế, nhưng chính là nền móng làm thay đổi tư duy quản lý, mở đường cho chính sách mở cửa sau này.
Trong khi đó, “Tư duy kinh tế Việt Nam 1975-1989” lại tập trung vào hành trình chuyển biến tư tưởng kinh tế trong 14 năm đầy biến động, từ sau ngày đất nước thống nhất đến những bước đầu của Đổi mới. Cuốn sách không dừng ở việc mô tả các chính sách hay nghị quyết, mà đi sâu vào các tranh luận trong nội bộ giới hoạch định chính sách, những va chạm giữa thực tiễn và hệ tư tưởng, cũng như áp lực thay đổi xuất phát từ đời sống và năng lực sản xuất.
Đặng Phong dành nhiều dung lượng phân tích các “điểm nút” tư duy quan trọng như cải cách giá – lương – tiền năm 1985, khoán sản phẩm trong nông nghiệp, hạch toán trong công nghiệp, cải cách lưu thông phân phối, mở cửa ngoại thương và các mô hình thử nghiệm ở địa phương. Với giọng văn rõ ràng, mạch lạc, ông cho thấy vì sao tư duy bao cấp dần bộc lộ giới hạn, và vì sao các tìm tòi từ cơ sở cùng giới chuyên gia đã tạo áp lực buộc hệ thống phải tự điều chỉnh.
Đặt cạnh nhau, hai cuốn sách giúp người đọc hiểu rằng Đổi mới 1986 không phải là kết quả của một quyết định tức thời hay một nghị quyết đơn lẻ, mà là sự kết tinh của cả một quá trình dài trăn trở, thử nghiệm, phản biện và thích nghi. Đó là hành trình chuyển từ tư duy mệnh lệnh sang tư duy thị trường, từ mô hình đóng sang mô hình mở, từ quản lý hành chính sang vận hành theo quy luật kinh tế.
Không chỉ mang giá trị sử liệu lớn đối với giới nghiên cứu, bộ sách của Đặng Phong còn gợi mở nhiều bài học thời sự cho hiện tại, về dũng khí cải cách, về vai trò của thực tiễn và về cách một hệ thống chỉ có thể thay đổi bền vững khi con người bên trong dám suy nghĩ khác và hành động khác. Với chiều sâu học thuật và tính nhân văn rõ nét, đây là bộ sách không thể thiếu cho những ai muốn hiểu căn cốt tư duy kinh tế Việt Nam trong bước ngoặt lịch sử quan trọng bậc nhất của đất nước.
