Lịch sử thuyền chiến Việt Nam

Từ những buổi sớm nhất của công cuộc dựng nước và giữ nước, ta đã thấy bóng hình của thủy chiến và chiến thuyền. Nước ta có đường bờ biển rất dài, với hệ thống sông ngòi chằng chịt. Kiểm soát được hay không những đường giao thông trên nước đó có thể mang tính quyết định sống còn cho mọi cuộc chiến.

Thực tế là trong suốt hai nghìn năm tranh đấu, không cuộc chiến nào mà ta không thấy sự hiện diện của thủy chiến.

Năm 938, Ngô Quyền đã tuyên bố thời đại tự chủ của Việt Nam bằng một chiến thắng trên mặt nước oanh liệt trước quân Nam Hán ở sông Bạch Đằng. Dù vậy, nhà vua cũng thừa nhận thủy quân triều Ngô không có lợi thế về chiến hạm bằng kẻ địch.

Trong chiến dịch chinh phạt Đại Việt lần ba năm 1287, 1288, triều Nguyên đã tổ chức một hạm đội đông đảo gồm 500 thuyền chất lượng cao. Khi chiến dịch thất bại, quân Nguyên đã cho hạm đội này tháo lui theo đường sông Bạch Đằng ra biển. Hưng Đạo Đại vương đã dày công bài bố một trận phục kích lịch sử nhằm tiêu diệt mầm họa một lần và mãi mãi.

Thời Tây Sơn và nhà Nguyễn trong suốt hơn 30 năm, hai phe chủ yếu dùng thủy quân để cơ động dọc đất nước. Hầu hết các chiến dịch, như Tây Sơn chiếm Phú Xuân, đánh ra Bắc Hà, vào Gia Định, hay chúa Nguyễn đánh ra Bắc, đều không thể thiếu thuyền chiến.

Bởi thế, nếu không hiểu rõ về cách thức người xưa đã chiến đấu trên mặt nước ra sao, chúng ta ngày nay sẽ khó mường tượng được những chiến công của cha ông vĩ đại và gian khổ nhường nào.

Cuốn sách Thần long kích thủy của nhóm tác giả tác giả Đông Nguyễn và Kaovjets Ngujens giới thiệu về sự phát triển, cấu trúc, kĩ thuật chế tạo và chiến thuật thủy chiến của các loại thuyền chiến trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc.

Sách được chia 5 chương, trong đó đi sâu vào khái quát lược sử thuyền chiến Việt Nam qua các thời kì Tiền Lê, Lí, Trần – Hồ, Hậu Lê, nhà Tây Sơn và nhà Nguyễn; những khía cạnh kĩ thuật của thuyền chiến Việt Nam như hình dáng thân thuyền, bộ khung thuyền, bộ phận thủy động học…; chiến thuật và công cụ thủy chiến; các loại thuyền chiến điển hình tại nước ta như mông đồng, chu kiều, lâu thuyền, ngự bạc…

Ở mỗi chương sách, nhóm tác giả đều đưa ra những nguồn tài liệu tham khảo để đối chiếu và dẫn chứng, đồng thời có những quan sát và nghiên cứu kĩ lưỡng trước các tư liệu lịch sử.

Trong số các tài liệu nhóm tác giả tham khảo, phải kể đến Lê triều hội điển - một tác phẩm có thể được coi là duy nhất còn ghi lại các thông số và quy chuẩn kĩ thuật của thuyền chiến thời Lê Trung Hưng. Kế đến là Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ trình bày rất chi tiết dạng thức thuyền chiến thời Nguyễn và Thuyền bạc danh hiệu đồ thức, một tập sơ đồ với tên gọi các bộ phận của thuyền chiến thời Nguyễn do học giả Phạm Hoàng Quân tìm thấy và công bố.

Bên cạnh đó còn có các tư liệu của nhà nghiên cứu nước ngoài, có thể kể đến các tập Esquisse d’une ethnographie navale des pays Annamites (Phác thảo dân tộc học hàng hải Việt Nam) của Piere Paris và Voiliers D’Indochine (Thuyền buồm Đông Dương) của J. B. Pietri. Đây là những kho tàng giàu có hình ảnh và mô tả về thuyền bè Việt Nam đầu thế kỉ XX, được chuyên gia hàng hải Đỗ Thái Bình dày công dịch, chú thích các thuật ngữ tàu thuyền dân gian. Bổ trợ thêm là cuốn Les jonques chinoises: Indochine (Thuyền buồm Trung Hoa: Đông Dương) của Louis Audemard, với các hình vẽ thuyền biển thế kỉ XX cùng tên chữ Hán thực hiện bởi thuyền trưởng Hennique vào khoảng năm 1884 - 1885 giúp chắp ghép những ghi chép của triều Nguyễn với những quan sát của người phương Tây.

Với nguồn tư liệu phong phú, cách tiếp cận liên ngành lịch sử – kĩ thuật – văn hóa – quân sự, cuốn sách không chỉ dựng lại diện mạo oai hùng của thủy binh Việt qua các thời kì mà còn hé mở những nét tinh xảo trong thiết kế và tư duy chiến lược của cha ông.

Sách có nhiều tranh minh họa từ chi tiết đến toàn cảnh do Kaovjets Ngujens vẽ, song song cùng các ảnh chụp mô hình thuyền của Đông Nguyễn tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, và các tranh/ảnh tư liệu quý giá có liên quan.

Cuốn sách Thần long kích thủy do nhóm tác giả Đông Nguyễn và Kaovjets Ngujens thực hiện. Đông Nguyễn chuyên nghiên cứu về lịch sử phong tục, trang phục và quân khí. Anh là đồng sáng lập nhiều nhóm và trang chuyên nghiên cứu về lịch sử, văn hóa cổ như Đại Việt Cổ Phong, Vietnam Centre, Vương Sư Kiên Duệ… Kaovjets Ngujens là họa sĩ người Latvia gốc Việt, chuyên minh họa lịch sử theo các thời kì, là tác giả và họa sĩ chính trong nhiều dự án sách và phim tài liệu lịch sử. Hai tác giả từng hợp tác trong dự án sách Kì công diệu nghệ - Một số kĩ thuật và công nghệ trên dải đất hình chữ S trước thế kỉ XX do NXB Kim Đồng phát hành.

Dự án Thần long kích thủy kể từ khi lên ý tưởng đã nhận nhiều sự hỗ trợ, cố vấn, cung cấp tư liệu từ các nhà nghiên cứu Đỗ Thái Bình, Trần Trọng Dương, Nguyễn Việt, Lê Thị Liên, Phạm Lê Huy, Phan Thành Nam, Nguyễn Văn Hiệu.