Chuyển đổi số an toàn: Ưu tiên bảo vệ trẻ em và nhóm yếu thế
(PNTĐ) - Tại kỳ họp thứ 10, Quốc hội khoá XV, chiều 1/12, các đại biểu nhấn mạnh việc hoàn thiện Dự án Luật Chuyển đổi số phải đặt trọng tâm bảo vệ trẻ em và nhóm yếu thế trên môi trường số, bảo vệ dữ liệu cá nhân, trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước và hạ tầng số công cộng đồng bộ.
Quy định cụ thể hơn về nội dung bảo vệ nhóm đối tượng yếu thế, đặc biệt là trẻ em
Đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga (Đoàn Hải Phòng) bày tỏ thống nhất cao với sự cần thiết ban hành Luật Chuyển đổi số để thể chế hóa Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị. Theo đại biểu, nhiều nội dung được quy định trang dự thảo Luật có liên quan đến các luật chuyên ngành như: Luật Giao dịch điện tử, Luật Dữ liệu, Luật Viễn thông, Luật An ninh mạng, Luật Công nghiệp Công nghệ số…
Về quyền công dân số và trách nhiệm bảo vệ dữ liệu cá nhân, đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga cho rằng, hiện dự thảo chưa quy định rõ về một số nội dung liên quan đến quyền cá nhân, tổ chức khi tham gia vào không gian số như: Quyền kiểm soát dữ liệu cá nhân; Quyền được quên; Quyền chuyển dữ liệu giữa các nền tảng; Trách nhiệm bồi thường khi hệ thống số tự động đưa ra quyết định sai; Bảo vệ trẻ em trên môi trường số, bao gồm phân loại nội dung theo độ tuổi.
Theo đại biểu, với xu hướng quản trị dựa trên dữ liệu, các hệ thống tự động sẽ ngày càng tham gia vào quyết định hành chính. Với các phương pháp quản trị, thu thập, khai thác, sử dụng dự liệu hiện nay đang tiềm ẩn rất nhiều nguy cơ vi phạm quyền riêng tư, sai lệch dữ liệu, lộ lọt dữ liệu...
Vì vậy, đại biểu đề nghị cần rà soát và tiếp tục bổ sung các quy định chặt chẽ, cụ thể về các quyền được tôn trọng, bảo vệ thông tin của người dân khi tham gia vào không gian số.
Đồng thời, bổ sung quy định về cơ chế khiếu nại, bồi thường; trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước khi quyền được bảo vệ thông tin cá nhân của công dân bị xâm phạm; quy định cụ thể hơn về nội dung bảo vệ nhóm đối tượng yếu thế, đặc biệt là trẻ em khi trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ như hiện nay.
Về nguồn lực và đầu tư cho chuyển đổi số, tại Điểm a Khoản 1 Điều 38 quy định Nhà nước bố trí tối thiểu 1% tổng chi ngân sách nhà nước hằng năm cho chuyển đổi số và tăng dần theo yêu cầu phát triển để thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước trong từng thời kỳ là phù hợp.
Theo đại biểu, hiện nay, nhiều dự án số hóa còn mang tính hình thức, thiếu sự liên thông, không dùng chung, xảy ra tình trạng mỗi nơi làm một phần, đầu tư lớn nhưng hiệu quả thấp, gây lãng phí ngân sách. “Đề nghị cần bổ sung quy định về bộ chỉ số đánh giá chuyển đổi số ở cấp quốc gia, bộ ngành và địa phương; đồng thời giao trách nhiệm cho Chính phủ báo cáo Quốc hội hằng năm về kết quả chuyển đổi số quốc gia, gắn với các chỉ tiêu định lượng cụ thể”- đại biểu Nguyễn Thị Việt Nga nhấn mạnh.
Xây dựng Chính phủ số dựa trên kết nối, chuẩn hóa và minh bạch dữ liệu
Đại biểu Trịnh Thị Tú Anh (Đoàn Lâm Đồng) bày tỏ sự thống nhất rất cao với Báo cáo giải trình, tiếp thu của Bộ Khoa học và Công nghệ về các ý kiến của đại biểu Quốc hội tại tổ và dự thảo Luật Chuyển đổi số phiên bản ngày 29/11.
Đại biểu nhấn mạnh, trong những năm gần đây, quá trình chuyển đổi số đã đạt nhiều kết quả quan trọng, nhưng hệ thống thông tin của các bộ, ngành, địa phương vẫn còn phân mảnh, thiếu khả năng liên thông, mỗi cơ quan áp dụng cấu trúc dữ liệu khác nhau, cùng một quy trình nhưng tồn tại nhiều nền tảng xử lý song song. Hệ quả là người dân phải khai báo nhiều lần, còn cơ quan nhà nước khó có bức tranh tổng thể và thống nhất để phục vụ quản lý, điều hành. Đại biểu lưu ý đây không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn là vấn đề thể chế và quản trị công.
Trong bối cảnh đó, đại biểu đánh giá cao Điều 18 của dự thảo luật, quy định các nguyên tắc kết nối, liên thông của hệ thống thông tin phục vụ dịch vụ công trực tuyến. Đây là điều khoản có ý nghĩa nền tảng, không chỉ mang tính mô tả kỹ thuật mà còn là trụ cột thể chế để hình thành Chính phủ số vận hành thống nhất và minh bạch. Đại biểu nhấn mạnh ba nhóm nguyên tắc tại Điều 18.
Về tuân thủ khung kiến trúc quốc gia, đại biểu so sánh hệ hạ tầng số quốc gia như “một không gian hạ tầng đặc biệt”, trong đó khung kiến trúc là quy hoạch tổng thể. Bất kỳ hệ thống nào không xây dựng theo quy hoạch đều gây phân mảnh, tốn kém và làm chậm tiến trình cung cấp dịch vụ công. Việc luật hóa yêu cầu tuân thủ khung kiến trúc là bước chuyển quan trọng, biến định hướng thành nghĩa vụ pháp lý, giúp mô hình “một lần khai báo” vận hành hiệu quả.
Về kết nối và liên thông dựa trên chuẩn, tiêu chuẩn và quy chuẩn thống nhất, theo đại biểu, chuẩn không chỉ là công cụ kỹ thuật mà là kỷ luật bắt buộc để đảm bảo dữ liệu tương thích, các hệ thống nhà nước “nói cùng một ngôn ngữ”. Đại biểu nhấn mạnh các tiêu chuẩn này cần tham chiếu khu vực và quốc tế, vì chuyển đổi số là lĩnh vực xuyên biên giới.
Về không tạo rào cản kỹ thuật trong chia sẻ dữ liệu, đại biểu cho rằng, dữ liệu là tài sản chung, việc giữ dữ liệu vì lợi ích cục bộ là hành vi gây tổn hại trực tiếp đến lợi ích chung. Tuy nhiên, kết nối phải đi đôi với an toàn, an ninh mạng, bảo vệ dữ liệu cá nhân và bí mật nhà nước, đảm bảo niềm tin của người dân – yếu tố cốt lõi để dịch vụ công trực tuyến phát triển bền vững.
Đại biểu cũng lưu ý, thách thức lớn nhất không nằm ở công nghệ mà là kỷ luật phối hợp và cơ chế giám sát tuân thủ. Do đó, đại biểu đề xuất: xác định cơ quan đầu mối ban hành tiêu chuẩn, công khai lộ trình áp dụng; xây dựng cơ chế đánh giá, xếp hạng mức độ tuân thủ của các đơn vị và công khai định kỳ; quy định chế tài với các hệ thống cố tình thiết kế đóng hoặc trái khung kiến trúc.
“Nếu thực hiện nghiêm các nguyên tắc tại Điều 18 gắn với cơ chế giám sát mạnh mẽ, Việt Nam sẽ bước sang giai đoạn mới của dịch vụ công trực tuyến, nơi dữ liệu liên thông thống nhất, người dân chỉ khai báo một lần, và mọi cơ quan nhà nước vận hành đồng bộ, lấy người dân làm trung tâm. Đây chính là tinh thần của một Chính phủ liêm chính, kiến tạo và hành động.”- đại biểu nhấn mạnh.
Cần bổ sung chính sách an sinh và đánh giá khách quan”
Đại biểu Trần Thị Thu Phước (Đoàn Quảng Ngãi) cho biết, dự thảo Luật Chuyển đổi số đã mạnh dạn thể chế hóa các cơ chế tài chính đặc thù nhằm giải quyết những điểm nghẽn trong triển khai dự án công nghệ. Điển hình là chuyển từ tư duy đầu tư sở hữu sang mô hình nhà nước thuê dịch vụ sẵn có, doanh nghiệp ưu tiên đầu tư, tại Điểm c, Khoản 2, Điều 39. Đồng thời, dự thảo thay đổi phương thức quản lý ngân sách, tập trung kiểm soát chất lượng và kết quả đầu ra thay vì chỉ kiểm soát yếu tố đầu vào, đồng thời cho phép áp dụng cơ chế thanh toán linh hoạt đối với hoạt động thuê dịch vụ chuyển đổi số (Khoản 4, Điều 39).
Về mặt kỹ thuật, dự thảo luật không quy định cứng nhắc thử nghiệm công nghệ, mà dẫn chiếu việc thử nghiệm các mô hình kinh doanh mới trong kinh tế số theo pháp luật về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, cũng như pháp luật về công nghệ số (Điều 26). Dự thảo cũng định vị hạ tầng số là hạ tầng chiến lược quốc gia (Khoản 9, Điều 3), bao gồm viễn thông, trung tâm dữ liệu điện toán đám mây, hạ tầng truyền dẫn kết nối máy với máy, nền tảng quản lý và chia sẻ dữ liệu. Đồng thời, đầu tư trung tâm dữ liệu hệ thống trí tuệ nhân tạo được coi là ngành nghề ưu đãi đầu tư, thể hiện tầm nhìn chiến lược và tạo hành lang pháp lý để thu hút nhà đầu tư.
Bên cạnh các điểm tích cực, đại biểu đề nghị bổ sung hai nội dung quan trọng. Thứ nhất, dự thảo còn thiếu các quy định về an sinh xã hội và trách nhiệm đối với lực lượng lao động bị mất việc do tác động của chuyển đổi số, chẳng hạn tự động hóa thay thế con người. Đại biểu kiến nghị bổ sung chính sách hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp và an sinh xã hội cho người lao động chịu tác động bất lợi, thể hiện tinh thần “không để ai bị bỏ lại phía sau” (Điều 4 hoặc Điều 34).
Thứ hai, tại Điều 46 về thống kê, đo lường, giám sát hiệu quả chuyển đổi số, hiện dự thảo chỉ dựa trên báo cáo của cơ quan nhà nước, chưa có cơ chế tham vấn độc lập và lấy ý kiến người dân, doanh nghiệp. Đại biểu đề nghị bổ sung việc sử dụng kết quả đánh giá độc lập từ các tổ chức nghề nghiệp, quốc tế, kết hợp với chỉ số hài lòng của người dân và doanh nghiệp, làm căn cứ xếp hạng, thưởng và quyết định bổ sung ngân sách đầu tư công.
Đại biểu Trần Thị Thu Phước nhấn mạnh, những đề xuất này nhằm đảm bảo dự thảo luật vừa tiên phong, vừa nhân văn và thực tiễn, hướng tới phát triển chuyển đổi số toàn diện và bền vững.
Hỗ trợ nhóm yếu thế tiếp cận, chuyển đổi số
Đại biểu Thạch Phước Bình (Đoàn Vĩnh Long) góp ý tại Điều 25 dự thảo thể hiện nhiều điểm tiến bộ, đặc biệt là quyền được thông báo và yêu cầu giải thích khi tương tác với hệ thống trí tuệ nhân tạo AI. Tuy nhiên, một số nội dung mang tính kỹ thuật chuyên sâu như chuẩn dữ liệu, định dạng chuyển giao hay nguyên tắc thuật toán thì không nên quy định ở pháp luật.
Đại biểu đề nghị chỉ giữ các quyền cơ bản, còn quy trình kỹ thuật và thủ tục thực hiện thì giao Chính phủ quy định. Đối với các điều từ 26 đến Điều 28 về thu hẹp khoảng cách số và bảo vệ nhóm yếu thế, dự thảo cho thấy tinh thần nhân dân rất rõ rệt nhưng mức hỗ trợ nêuquá cụ thể về tài chính, hạ tầng và dịch vụ. Trong khi điều này phụ thuộc vào khả năng ngân sách từng thời kỳ.
Đại biểu kiến nghị luật chỉ quy định Nhà nước có trách nhiệm hỗ trợ nhóm yếu thế tiếp cận, chuyển đổi số, còn mức hỗ trợ thì do Chính phủ quyết định theo điều kiện từng giai đoạn và từng địa phương.
Luật Chuyển đổi số phải trở thành trụ cột tự chủ dữ liệu
Đại biểu Phạm Trọng Nhân (Đoàn TP Hồ Chí Minh) nhấn mạnh, chuyển đổi số hiện nay không còn là cải cách kỹ thuật mà là quá trình tái cơ cấu quyền lực nhà nước, tái cấu trúc doanh nghiệp và thay đổi cách người dân tiếp cận dịch vụ thiết yếu. Đây là bước chuyển định hình lại toàn bộ phương thức vận hành của nền kinh tế và quản trị quốc gia.
Đại biểu nêu, trong khi kinh tế số toàn cầu tăng trưởng vượt trội, các nước đi trước như Nhật Bản, Hàn Quốc, châu Âu đều xây dựng “khung thể chế số” gồm Luật Chuyển đổi số, Luật Dữ liệu, Luật AI, an ninh mạng, giao dịch điện tử - một chỉnh thể thống nhất chứ không phải các đạo luật rời rạc.
Đối chiếu với mô hình đó, đại biểu cho rằng, Việt Nam cần thiết kế Luật Chuyển đổi số như trụ cột của thể chế số quốc gia. Tuy nhiên, theo đại biểu, dự thảo hiện còn bốn khoảng trống lớn. Thứ nhất, phạm vi điều chỉnh rộng nhưng chưa phân định rõ ràng giữa nội dung của chuyển đổi số với luật dữ liệu và luật AI, tiềm ẩn nguy cơ chồng lấn, giảm hiệu lực thi hành. Thứ hai, hạ tầng số công cộng gồm định danh điện tử, thanh toán số công, chữ ký số, nền tảng chia sẻ dữ liệu, trung tâm dữ liệu -chưa được thiết kế theo chuẩn “một nền tảng, nhiều dịch vụ”, dẫn đến manh mún và tăng chi phí.
Thứ ba, kinh tế số và doanh nghiệp số thiếu cơ chế “bắt buộc tối thiểu - khuyến khích tối đa”, trong khi 99% dữ liệu hành vi số của người Việt lại nằm trên các nền tảng nước ngoài, khiến doanh nghiệp trong nước thiếu dữ liệu để phát triển AI và đổi mới sáng tạo. Thứ tư, quyền dữ liệu cá nhân chưa được cụ thể hóa thành cơ chế bảo vệ mạnh mẽ, dễ khiến người dân lo ngại khi sử dụng dịch vụ số; nguy cơ “bỏ lại phía sau” các nhóm yếu thế vẫn hiện hữu.
Từ đó, đại biểu Phạm Trọng Nhân kiến nghị bốn nhóm giải pháp lớn: Bổ sung tư duy kiến trúc số quốc gia: quy định nguyên tắc tổ chức Chính phủ số -kinh tế số - xã hội số; chuẩn tích hợp, chuẩn dữ liệu, chuẩn liên thông cho các địa phương. Bổ sung hạ tầng số công cộng quốc gia tại Chương II, gồm định danh điện tử, thanh toán số công, chữ ký số, nền tảng chia sẻ dữ liệu quốc gia, trung tâm dữ liệu, theo nguyên tắc “một chuẩn - một nền tảng - một dịch vụ”. Bổ sung nguyên tắc phát triển kinh tế số và doanh nghiệp số tại Chương V, theo hướng bắt buộc tối thiểu trong giao dịch với Nhà nước; khuyến khích tối đa cho doanh nghiệp thuê dịch vụ số, dịch vụ cloud; thống nhất nguyên tắc của kinh tế dữ liệu: dữ liệu là yếu tố sản xuất mới, dữ liệu phi cá nhân phải chia sẻ ở dạng tổng hợp, ẩn danh, chống độc quyền và chống khóa chặt dữ liệu.
Về quyền và nghĩa vụ công dân số, theo đại biểu Phạm Trọng Nhân cần quy định bộ công cụ tối thiểu của công dân số gồm căn cước điện tử, ký số, tài khoản thanh toán số, tài khoản dịch vụ công duy nhất; cùng nguyên tắc bảo vệ dữ liệu cá nhân theo chuẩn quốc tế. Đồng thời phổ cập kỹ năng số, thiết kế dịch vụ số dễ tiếp cận. Chính phủ xây dựng bộ chỉ tiêu đánh giá mức độ chuyển đổi số quốc gia tương tự các bộ chỉ số hiện hành. “Chỉ khi đo được thì mới quản lý được; và chỉ khi có dữ liệu thì quyết sách mới dựa trên bằng chứng, không phải cảm tính”- đại biểu nhấn mạnh.
“Với cấu trúc chỉnh lý như trên, luật sẽ tạo nền tảng để chính quyền số vận hành thông suốt, doanh nghiệp số phát triển, công dân số được bảo vệ, và kinh tế số trở thành động lực tăng trưởng thực sự. Để đạt điều đó, chúng ta phải kiên quyết coi đây là mục tiêu trọng tâm để Việt Nam tự chủ dữ liệu, tự chủ công nghệ và tự chủ quốc gia”- đại biểu nhấn mạnh.
Giải trình một số vấn đề đại biểu Quốc hội nêu, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng cho biết: Luật chuyển đổi số được xây dựng nhằm tạo khung pháp lý thống nhất cho chuyển đổi số quốc gia, bảo đảm chuyển đổi số đúng hướng, an toàn, hiệu quả, khắc phục tình trạng các cứ số manh mún. Từ đó, tạo ra môi trường cho đổi mới sáng tạo, thúc đẩy Chính phủ số kinh tế số và xã hội số. Điều này tạo ra thuận lợi là khi thiết kế bức tranh tổng thể về một quốc gia số chúng ta đã có những mảnh ghép quan trọng nhất.
