Phụ nữ đổi mới sáng tạo và Bình đẳng giới
(PNTĐ) - Đổi mới, sáng tạo và Bình đẳng giới là nền tảng vững chắc cho tương lai. Vai trò của phụ nữ trong đổi mới sáng tạo không chỉ là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế mà còn là nền tảng cho sự tiến bộ xã hội toàn diện. Việc tạo điều kiện và khuyến khích phụ nữ tham gia vào đổi mới sáng tạo sẽ thúc đẩy bình đẳng giới và phát triển bền vững, mang lại lợi ích cho mọi người, mọi nhà.
Đổi mới sáng tạo và Bình đẳng giới là yêu cầu tất yếu
Thế giới ngày càng phát triển với những tiến bộ không ngừng về khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. Đổi mới sáng tạo chính là động lực để thay đổi, để phát triển. Đổi mới sáng tạo thách thức tư duy, giúp nâng cao năng lực, góp phần tăng năng suất lao động, đóng góp cho sự phát triển của gia đình và xã hội. Đổi mới sáng tạo đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế, nâng cao năng lực cạnh tranh, giải quyết các thách thức về già hóa dân số, biến đổi khí hậu và các vấn đề xã hội. Đổi mới sáng tạo mang đến các giải pháp khả thi, chuyển hóa thách thức thành các cơ hội. Đổi mới sáng tạo thúc đẩy bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ. Trên thực tế, phụ nữ tham gia hạn chế hơn nam giới trong lĩnh vực khoa học công nghệ, kỹ thuật, toán học (STEM). Công nghệ mới đem đến nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra không ít thách thức đối với phụ nữ và nhóm người dễ bị tổn thương.
Đổi mới sáng tạo và thúc đẩy bình đẳng giới đã trở thành yêu cầu quốc tế và quốc gia. Trên bình diện quốc tế, Chương trình nghị sự 2030 vì sự phát triển bền vững của Liên Hợp Quốc đã nhấn mạnh vai trò của bình đẳng giới và đổi mới sáng tạo; khẳng định không thể có phát triển bền vững nếu như không có tiến bộ về bình đẳng giới. Mục tiêu phát triển bền vững số 5 (SDG5) hướng tới việc đạt được bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ và trẻ em gái. Trong khi đó Mục tiêu phát triển bền vững số 9 (SDG9) khẳng định sự cần thiết phải đẩy mạnh khoa học công nghệ, cải tiến khả năng công nghệ, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, đặc biệt là ở các nước đang phát triển.
Đảng, Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách về phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo, và thúc đẩy bình đẳng giới. Cương lĩnh xây dựng đất nước thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) khẳng định vai trò then chốt của khoa học và công nghệ trong việc phát triển lực lượng sản xuất hiện đại, bảo vệ tài nguyên và môi trường, nâng cao năng suất lao động, chất lượng, hiệu quả và tốc độ phát triển, cũng như sức cạnh tranh của nền kinh tế. Khoa học và công nghệ giúp đạt được mục tiêu đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phát triển kinh tế tri thức, vươn lên đạt được trình độ tiên tiến của thế giới. Hiến pháp 2013 đã khẳng định vai trò then chốt của khoa học và công nghệ trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, phát triển khoa học và công nghệ được xác định là “quốc sách hàng đầu”. Luật Bình đẳng giới (2006) nêu rõ quy định bình đẳng giới trong việc tiếp cận, ứng dụng khoa học công nghệ, tiếp cận các khóa đào tạo về khoa học công nghệ và phổ biến kết quả nghiên cứu khoa học công nghệ (Điều 15). Trong thời gian qua, đã có nhiều diễn đàn, hoạt động ý nghĩa về đổi mới sáng tạo, về bình đẳng giới được tổ chức tại Việt Nam như Diễn đàn Đổi mới sáng tạo Việt Nam, Diễn đàn đổi mới sáng tạo trong bối cảnh chuyển đổi số và phát triển bền vững, Diễn đàn phụ nữ khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo, Giải báo chí toàn quốc về bình đẳng giới, Tháng hành động vì Bình đẳng giới và Phòng, chống bạo lực trên cơ sở giới. Việt Nam cũng đã lấy ngày 1/10 làm Ngày hội đổi mới sáng tạo Việt Nam. Có thể thấy, đổi mới sáng tạo đã trở thành xu thế tất yếu, lựa chọn chiến lược, là đòi hỏi khách quan và ưu tiên hàng đầu của Việt Nam; là động lực cho sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước.
Cách mạng công nghiệp lần thứ tư với sự bùng nổ của hàng loạt công nghê mới, sự phát triển của trí tuệ nhân tạo, Internet kết nối vạn vật (IoT) đặt ra yêu cầu đổi mới sáng tạo để thích nghi và phát triển bền vững. Trong môi trường cạnh tranh toàn cầu, đổi mới sáng tạo chính là công cụ hữu hiệu để phát triển, tránh nguy cơ tụt hậu. Phát triển khoa học và công nghệ, thúc đẩy đổi mới sáng tạo, thúc đẩy bình đẳng giới sẽ giúp Việt Nam hiện thực hóa khát vọng xây dựng đất nước hùng cường, thịnh vượng, nhân dân ngày càng ấm no, hạnh phúc. Đổi mới sáng tạo và thúc đẩy bình đẳng giới không chỉ là xu thế tất yếu mà còn là nền tảng cho sự phát triển bền vững và vươn mình mạnh mẽ của dân tộc trong kỷ nguyên mới.
Vai trò của phụ nữ trong đổi mới sáng tạo
Phụ nữ không chỉ là đối tượng thụ hưởng mà còn là tác nhân quan trọng thúc đẩy phát triển bền vững. Phụ nữ là nguồn lực trí tuệ và sáng tạo quan trọng. Với tư duy đa chiều, phụ nữ thường có cách tiếp cận vấn đề khác biệt, tập trung vào các khía cạnh cảm xúc và logic, tạo ra những ý tưởng nhân văn. Với khả năng đồng cảm, thấu hiểu cảm xúc và nhu cầu của những người xung quanh, đặc biệt là nhu cầu của phụ nữ và trẻ em, sự tham gia của phụ nữ có thể tạo ra các sản phẩm, dịch vụ và chính sách phù hợp hơn với nhu cầu của cộng đồng. Bên cạnh đó, phụ nữ có xu hướng quan tâm tới bảo vệ môi trường và nâng cao chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững. Các giải pháp sáng tạo từ phụ nữ thường tập trung vào việc cải thiện sức khỏe, giáo dục, và công bằng xã hội, chú trọng đến các giá trị nhân văn, sự bền vững, và các yếu tố cộng đồng, đóng góp trực tiếp vào việc đạt được các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs). Sự kiên trì và sáng tạo của phụ nữ là nhân tố quan trọng, tạo điều kiện để phụ nữ đổi mới trong các lĩnh vực khác nhau, từ khoa học, công nghệ đến kinh tế, văn hóa, nghệ thuật; tạo ra các phương pháp tiếp cận, các giải pháp đổi mới sáng tạo đa dạng. Ngày càng có nhiều phụ nữ đảm nhận vai trò lãnh đạo trong các doanh nghiệp khởi nghiệp, nghiên cứu và cơ quan, tổ chức. Họ không chỉ là người đưa ra sáng kiến, mà còn thúc đẩy các chính sách, môi trường làm việc thuận lợi để hỗ trợ đổi mới sáng tạo.
Nhiều tấm gương phụ nữ đổi mới sáng tạo có thể kể đến ở nhiều lĩnh vực khác nhau như GS.TS. Nguyễn Thị Lan - Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam, với nhiều công trình nghiên cứu của bà đã góp phần cải thiện chất lượng giống cây trồng và năng suất nông sản ở Việt Nam. TS. Phan Thị Thu Hà - nhà khoa học nghiên cứu về công nghệ thực phẩm, có những đóng góp quan trọng trong việc phát triển sản phẩm thực phẩm an toàn và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Trong lĩnh vực công nghệ thông tin có thể kể đến Nguyễn Hà Đông - nhà sáng lập và lập trình viên nổi tiếng với trò chơi "Flappy Bird" từng gây cơn sốt toàn cầu, ví dụ điển hình về sự sáng tạo trong công nghệ ở Việt Nam. Trong lĩnh vực nghệ thuật có thể kể đến NSND Ngọc Hòa với nhiều giải thưởng trong sự nghiệp. Bà được biết đến với những đóng góp to lớn cho nghệ thuật cải lương. Bên cạnh đó, còn nhiều tấm gương phụ nữ đổi mới sáng tạo thành công trong nhiều lĩnh vực khác.
Đổi mới sáng tạo - giải pháp hữu hiệu thúc đẩy bình đẳng giới
Trước hết, đổi mới sáng tạo là vấn đề giới. Đổi mới sáng tạo có liên quan trực tiếp tới con người, thu hút sự tham gia, đóng góp của con người. Con người là tác nhân thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chịu tác động trực tiếp của đổi mới sáng tạo. Con người là trung tâm của đổi mới sáng tạo; là nguồn gốc và là động lực tạo nên sự đổi mới sáng tạo. Khả năng tư duy, phản biện, đặt câu hỏi và phát triển ý tưởng là nền tảng của đổi mới sáng tạo. Nhu cầu, khát vọng của con người cũng thúc đẩy quá trình đổi mới sáng tạo. Con người sáng tạo để đáp ứng nhu cầu giới, giải quyết các vấn đề xã hội, và cải thiện chất lượng cuộc sống. Các cá nhân xuất sắc, có tầm nhìn hoặc các nhóm hợp tác hiệu quả là hạt nhân quan trọng của những đổi mới mang tính đột phá. Ở đâu có con người, ở đó có vấn đề giới. Vì vậy đổi mới sáng tạo là các hoạt động mang tính giới hóa, có tính nhạy cảm giới cao. Đổi mới sáng tạo cũng thúc đẩy sự phát triển của con người, giúp cải thiện chất lượng sống. Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo là một ví dụ. Trí tuệ nhân tạo giúp tăng năng suất lao động, tối ưu hóa quy trình làm việc. Đổi mới sáng tạo cũng thúc đẩy khám phá tiềm năng, tạo ra lĩnh vực mới để con người thử sức và khám phá. Mối quan hệ giữa con người với đổi mới sáng tạo là mối quan hệ tương hỗ. Con người định hình đổi mới sáng tạo. Giá trị văn hóa, đạo đức, và mục tiêu xã hội của con người định hướng các nỗ lực sáng tạo. Vì vậy, công nghệ phải thân thiện với môi trường để đáp ứng mong đợi của xã hội hiện đại, để tiền bộ khoa học công nghệ phải hài hòa với thiên nhiên. Đổi mới sáng tạo cũng góp phần thay đổi con người, thay đổi cách con người học tập, làm việc, giao tiếp và xây dựng các mối quan hệ.
Đổi mới sáng tạo phản ánh khác biệt về cơ hội, vai trò và đóng góp của nam giới và nữ giới trong các lĩnh vực. Đổi mới sáng tạo cũng chịu ảnh hưởng của các yếu tố xã hội, văn hóa, và kinh tế - vốn mang tính xã hội hóa giới cao. Khác biệt giới trong khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo cũng thể hiện rõ qua các khác biệt trong tiếp cận, kiểm soát các nguồn lực, nguồn lợi ích về khoa học công nghệ; cơ hội tham gia các vị trí lãnh đạo, quản lý trong lĩnh vực STEM, trong doanh nghiệp. Hơn nữa, trong bối cảnh chuyển đổi số, công nghệ là công cụ hữu hiệu để giải quyết các vấn đề giới. Nền tảng số và công nghệ hiện đại hỗ trợ cho giáo dục, đào tạo, kết nối việc làm cho phụ nữ. Công nghệ hiện đại cũng hỗ trợ đắc lực cho chăm sóc sức khỏe, đặc biệt là sức khỏe sinh sản, sức khỏe tâm bệnh của phụ nữ, trẻ em. Đổi mới sáng tạo cũng yêu cầu đổi mới trong chính sách, pháp luật, thúc đẩy các chính sách khuyến khích phụ nữ tham gia khởi nghiệp, tham gia vào lĩnh vực khoa học, công nghệ, đảm bảo quyền và lợi ích công bằng, không có phân biệt đối xử theo giới.
Đổi mới sáng tạo và bình đẳng giới có thể bổ trợ lẫn nhau để thúc đẩy sự tiến bộ xã hội. Đổi mới sáng tạo cần được phát triển với ý thức về bình đẳng giới, và ngược lại, bình đẳng giới là động lực để các sáng kiến đổi mới trở nên toàn diện và hiệu quả hơn. Một xã hội công bằng về giới không chỉ là mục tiêu mà còn là nền tảng cho sự phát triển bền vững và sáng tạo hiệu quả.
Đổi mới sáng tạo thúc đẩy bình đẳng giới. Các sáng kiến đổi mới, như công nghệ kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo, và ứng dụng di động, tạo điều kiện để phụ nữ tiếp cận giáo dục, y tế, và các dịch vụ tài chính. Đổi mới sáng tạo cũng tăng cơ hội việc làm và thu nhập. Đổi mới trong chính sách và công nghệ mở ra các ngành nghề mới, giảm phân biệt đối xử theo giới trên thị trường lao động. Hình thức làm việc từ xa nhờ công nghệ cũng hỗ trợ không ít phụ nữ cân bằng được công việc và cuộc sống. Đổi mới sáng tạo thúc đẩy tăng cường tiếng nói và quyền năng phụ nữ. Công nghệ thông tin và truyền thông giúp phụ nữ dễ dàng tiếp cận thông tin và tham gia các hoạt động xã hội. Bình đẳng giới cũng thúc đẩy đổi mới sáng tạo. Khi phụ nữ được tham gia bình đẳng vào các nhóm sáng tạo, các ý tưởng đa dạng hơn được đề xuất, dẫn đến giải pháp phong phú hơn. Bình đẳng giới giúp giải quyết các vấn đề dễ bị bỏ qua. Sự tham gia của phụ nữ trong đổi mới sáng tạo mang lại góc nhìn khác biệt, giúp phát hiện và giải quyết những vấn đề mà các nhóm truyền thống thường bỏ qua. Ngoài ra, các nhóm làm việc có sự cân bằng giới thường có môi trường hợp tác tốt hơn, giúp tăng hiệu suất sáng tạo.
Thách thức đối với phụ nữ trong đổi mới sáng tạo và một số giải pháp
Sự tham gia và thụ hưởng thành tựu công nghệ của phụ nữ trong đổi mới sáng tạo còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở các vị trí lãnh đạo hoặc trong lĩnh vực STEM. Khoảng cách giới về công nghệ số còn khá rộng giữa phụ nữ và nam giới ở tất cả các khía cạnh, từ tiếp cận công nghệ số, đến sử dụng công nghệ số và thụ hưởng công nghệ số. Khoảng cách giới trong công nghệ số chịu tác động của nhiều yếu tố khác nhau như các yếu tố nhân khẩu học, “nỗi sợ” công nghệ thông tin, trình độ học vấn, cơ hội tham gia đào tạo trong lĩnh vực công nghệ. Bên cạnh đó, nữ giới chịu nhiều rủi ro mất an toàn trong không gian mạng.
So với nam giới, phụ nữ gặp nhiều thách thức hơn khi tham gia vào các hoạt động đổi mới sáng tạo. Phụ nữ gặp nhiều rào cản giới như định kiến giới, thiếu cơ hội tiếp cận nguồn lực (vốn, đào tạo, công nghệ, mạng lưới kết nối, kỹ năng quản lý), ít được công nhận so với nam giới trong lĩnh vực đổi mới sáng tạo; đặc biệt là gánh nặng đa vai trò giới với kỳ vọng xã hội về vai trò người con, người mẹ, người vợ, người lao động, và trong một số trường hợp, là người lãnh đạo. Do sự tham gia hạn chế, nên tiếng nói, vai trò đại diện, quyền ra quyết định, và quyền định đoạt của phụ nữ trong đổi mới sáng tạo còn hết sức hạn chế, cản trở sự phát triển đầy đủ của phụ nữ cũng như hạn chế bình đẳng giới và phát triển bền vững.
Để giải quyết các thách thức, rào cản giới trong đổi mới sáng tạo, cần lưu tâm tới một số giải pháp sau. Cần tập trung vào giáo dục và đào tạo, đổi mới chương trình giảng dạy, kích thích tư duy sáng tạo của người dạy, người học. Đồng thời, lồng ghép giới hoặc đưa môn học giới vào các bậc học, như đã quy định trong Chiến lược quốc gia vì bình đẳng giới giai đoạn 2021-2030. Tăng cường thu hút hợp tác trong nước và quốc tế. Việt Nam cần thực hiện tốt các Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs), trong đó có SDG5 về bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ và SDG9 về cơ sở hạ tầng và công nghiệp hóa bền vững, hướng tới cơ sở hạ tầng số; thúc đẩy vai trò của khoa học và đổi mới sáng tạo trong giảm nghèo bền vững, bảo vệ môi trường bền vững, và phát triển kinh tế bền vững. Cần nâng cao năng lực cho phụ nữ và các nhóm dễ bị tổn thương, thúc đẩy vai trò và cam kết của thanh niên trong phát huy sức mạnh nội lực, tăng cường khả năng chống chịu, thúc đẩy lòng tự hào dân tộc, tham gia thúc đẩy bình đẳng giới và đổi mới sáng tạo. Mỗi công dân cần tăng cường đạo đức và trách nhiệm để đổi mới, sáng tạo và tiến bộ công nghệ không gây hại cho con người, công nghệ phải là công nghệ nhân văn. Đặc biệt, cần tăng cường sự tham gia và đóng góp của phụ nữ trong lĩnh vực STEM thông qua học bổng, đào tạo và chính sách hỗ trợ. Thiết kế các sản phẩm và dịch vụ đáp ứng nhu cầu cụ thể của phụ nữ và nam giới. Xóa bỏ định kiến giới trong khoa học, công nghệ, đảm bảo rằng các thuật toán, dữ liệu và quy trình thiết kế công nghệ không chứa định kiến giới. Đầu tư công nghệ và các chương trình đổi mới tập trung vào việc thu hẹp khoảng cách giới.
Đổi mới sáng tạo và bình đẳng giới chính là nền tảng vững chắc cho tương lai. Vai trò của phụ nữ trong đổi mới sáng tạo không chỉ là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế mà còn là nền tảng cho sự tiến bộ xã hội toàn diện. Việc tạo điều kiện và khuyến khích phụ nữ tham gia vào đổi mới sáng tạo sẽ thúc đẩy bình đẳng giới và phát triển bền vững, mang lại lợi ích cho mọi người, mọi nhà.
Sự tham gia của phụ nữ vào đổi mới sáng tạo là chìa khóa để xây dựng một xã hội công bằng, thúc đẩy kinh tế và bảo vệ hành tinh, hướng tới các mục tiêu phát triển bền vững toàn cầu. Đây là thời điểm quan trọng để dân tộc Việt Nam vươn mình, hiện thực hóa khát vọng cháy bỏng về một đất nước hùng cường, tự chủ và thịnh vượng. Mỗi cá nhân cần chủ động nâng cao tri thức, tham gia đổi mới sáng tạo, đón nhận và ứng dụng sáng tạo vào cuộc sống; đồng thời gạt bỏ định kiến giới để xây dựng môi trường công bằng và hòa nhập. Đổi mới sáng tạo là trách nhiệm công dân, hướng tới việc khai mở tiềm năng và giá trị của mọi người, không phân biệt giới tính, dân tộc, tuổi tác nhằm tạo nên một xã hội văn minh, đoàn kết và phát triển bền vững.
