Mùa xuân lên Ba Vì nghe chiêng ngân vang núi Tản

Lên non cao nghe lời của núi

Dừng chân ở xã cao nhất Ba Vì, xã Khánh Thượng, chúng tôi được cán bộ văn hóa xã Phan Tiến Hùng đưa đến thôn Gò Đá Chẹ gặp bà Nguyễn Thị Lâm, 80 tuổi vẫn minh mẫn, khỏe mạnh và giàu tâm huyết với cồng chiêng. Cầm trên tay dụng cụ cồng chiêng được đúc bằng đồng thau tròn trĩnh, bà Nguyễn Thị Lâm mở đầu câu chuyện bằng lời khẳng định: “Tiếng chiêng là lời của núi, lời của sông, lời của cha ông từ ngàn xửa, ngàn xưa để lại”.

Rồi bà Lâm đưa chúng tôi trở về ký ức: “Ngày còn nhỏ, tôi ham thích chơi chiêng nên thường quấn quýt theo ông bà bố mẹ chơi chiêng. Từng điệu chiêng được đánh không chỉ mỗi dịp ngày hội, ngày Tết mà cả khi ngồi quay bông cũng chơi. Rồi giặc Pháp tàn phá bản làng, chúng tôi không còn chiếc chiêng nào nữa. Bẵng đi một thời gian dài, mải lo làm kinh tế để thoát nghèo, núi rừng im bặt tiếng chiêng. Cho đến khi đã cơm no áo ấm, chúng tôi nhớ lại kỷ vật thiêng liêng của cha ông với bao tiếc nuối nên bảo nhau cùng gây dựng lại. Cuối những năm 90 của thế kỷ trước (thế kỷ XX), chúng tôi đóng góp mua chiêng về chơi. Từ đó đến nay, tiếng chiêng đã vang lên trên khắp sườn đồi, chân núi, chúng tôi được sống với đúng bản sắc văn hóa của dân tộc Mường”.

Hơn 20 năm nay, đội cồng chiêng của thôn là những người cao tuổi sinh hoạt đều đặn, cùng nhau tập luyện các bài bằng việc lục lại ký ức. Từ 6 chiếc đến nay đã lên 12 chiếc, đủ bộ chiêng cho các ông bà đánh, Câu lạc bộ (CLB) cồng chiêng thôn Gò Đá Chẹ đã được thành lập chủ yếu là người cao niên. Bà Lâm cho hay, ba bài chiêng mà bà dựng lại được chơi thường xuyên đó là: Bài “Đi đường” (chiêng vang lên là cùng nhau đi hội, đi rước, có người mất thì đi đưa); bài Đợi (là khi đợi nhau đến, đợi khách, đợi bạn) và bài “Bông Trắng” (xưa các cụ chơi khi trồng bông dệt vải). Mỗi bài chơi chừng 10 đến 20 phút, tùy vào sức khỏe của cả đội, nếu mệt thì nghỉ. Người đứng đầu điều hành sẽ ra hiệu hồi, ngắt cho phù hợp.
Giờ đây, CLB không chỉ chơi trong thôn, xã các dịp ngày hội, lễ, Tết mà còn đi biểu diễn ở các khu du lịch ở Ba Vì khi được mời. Tiếng chiêng như giúp người dân xóa đi những nhọc nhằn của cuộc sống với lo toan hằng ngày, làm phong phú thêm đời sống tinh thần của con người nơi đây. Bên cạnh “chủ trì” trong kỹ thuật chơi chiêng, bà Lâm còn tự may trang phục truyền thống của người phụ nữ Mường cho những thành viên trong đội khi biểu diễn.

Ông Đinh Công Yên - Bà Nguyễn Thị Lâm (ở giữa) cùng đội cồng chiêng biểu diễn.

Cũng là người giàu tâm huyết với cồng chiêng, bà Nguyễn Thị Túng (80 tuổi) trong CLB cồng chiêng Gò Đá Chẹ kể về việc chơi chiêng như món ăn tinh thần không thể thiếu: “Từ khi chơi chiêng, tôi như khỏe hơn. Chúng tôi chơi chiêng cũng là để gắn kết với nhau, sống chan hòa và hạnh phúc hơn bên con cháu”. Bà Túng cho hay, đánh chiêng thì dễ song để tiếng chiêng hay, vang vọng, cần có sự hòa quyện, âm vang thì cả đội phải có sự hiểu nhau, hiểu về chiêng để thuần thục, để mỗi một tiếng vang lên thành một bản nhạc của núi rừng, có thể đi vào tâm trí người nghe.

Đối với bà Lâm, bà Túng và những thành viên CLB cồng chiêng Gò Đá Chẹ say sưa chơi chiêng không chỉ là sở thích cá nhân mà còn là thực hiện sứ mệnh bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa bản sắc dân tộc người Mường. 

Bà Lâm trăn trở: “Trong CLB hiện nay chủ yếu là phụ nữ. Chúng tôi đều đã ở tuổi xế bóng, yêu tiếng chiêng lắm nên chỉ mong sao các con cháu cũng quý trọng và nối tiếp. Vì vậy, việc truyền nghề cho lớp trẻ hiện nay là khó khăn hơn cả”.

Sứ mệnh cho mai sau

Phó Chủ tịch UBD xã Khánh Thượng Nguyễn Trung Thành cho rằng: “Bà Lâm, bà Túng… là những người phụ nữ hiền hòa đang góp sức vào việc bảo tồn và phát triển văn hóa cồng chiêng người Mường rất đáng trân quý. Hiện toàn xã có 12 bộ chiêng, 11/12 thôn đã có CLB cồng chiêng và nòng cốt là những người phụ nữ, cùng người đàn ông cao tuổi giàu nhiệt huyết với văn hóa dân tộc Mường. Toàn xã có 2.133 hộ dân, 51% là người dân tộc Mường. Từ khi Ba Vì sáp nhập về Hà Nội đã được thành phố, huyện quan tâm hỗ trợ cồng chiêng, mở các lớp tập huấn, tuyên truyền cho bà con dân tộc Mường khôi phục bản sắc văn hóa. Cũng từ khi các CLB được thành lập, núi rừng vang tiếng cồng chiêng giúp cho đời sống tinh thần của người dân ngày một tốt lên, kinh tế, xã hội địa phương khởi sắc”.

Là xã miền núi, nơi có gần 40% người dân tộc Mường sinh sống ở 10 thôn, ông Hoàng Văn Chuyển, Phó Chủ tịch UBND xã Ba Trại cho biết, những năm gần đây, xã Ba Trại đã xây dựng được 5 CLB cồng chiêng ở 5 thôn với sự cống hiến đầy tâm huyết của các người cao niên như: Cụ Đinh Thị Lan (đã mất) từng được nhận Bằng khen của Bộ Văn hóa - Thông tin trong Liên hoan văn hóa âm nhạc cồng chiêng năm 1987; Huy chương Vàng và Huy chương Bạc trong Liên hoan nghệ thuật quần chúng các xã miền núi Hà Tây năm 2004, 2006… Do ngân sách địa phương còn khó khăn nên chủ yếu là động viên, tuyên truyền về bảo tồn văn hóa dân tộc, còn hoạt động của các CLB chủ yếu do những người tâm huyết ở các Hội Người cao tuổi, Hội Phụ nữ thực hiện.

CLB cồng chiêng ở thôn 9, xã Ba Trại thu hút 20 người tham gia (từ 18 tuổi đến 45 tuổi), đặc biệt có cả người dân tộc Kinh. Người nhạc trưởng, người thầy của các thành viên là ông Đinh Công Yên (77 tuổi), người có 27 năm gắn bó với việc bảo tồn và phát triển cồng chiêng ở Ba Vì. Ông Yên cho biết, từ năm 18 tuổi đã tham gia đoàn chèo của tỉnh Hà Tây, năm 30 tuổi thì trở thành giáo viên dạy văn hóa; từ năm 50 tuổi đến nay ông dạy cồng chiêng cho người dân huyện Ba Vì. Ông Yên sinh ra trong gia đình có truyền thống đánh cồng chiêng, lại là nghệ sĩ chèo, là thầy giáo nên việc truyền đạt văn hóa cồng chiêng rất cuốn hút, dễ hiểu, dễ làm theo. Giờ đã ở tuổi “xưa nay hiếm”, ông Yên vẫn minh mẫn và tích cực truyền dạy cho lớp thanh niên trẻ học và chơi được cồng chiêng để tiếp nối văn hóa quý báu. Ông Yên đã dạy nghề cho 30 lớp với hàng trăm học viên ở các thôn và trường học.

Theo ông Bùi Huy Giáp, Trưởng phòng Dân tộc huyện Ba Vì cho biết, cồng chiêng là một loại nhạc cụ rất quen thuộc với người Mường, nhằm bảo tồn bản sắc văn hóa đặc biệt này, năm 2020, Phòng đã tham mưu UBND huyện mua 3 bộ cồng chiêng chuẩn tặng cho các CLB cồng chiêng ở các xã: Khánh Thượng, Ba Trại, Tản Lĩnh, nâng tổng số thôn có bộ cồng chiêng lên 24/76 thôn có người Mường sinh sống tập trung. Bên cạnh hỗ trợ các bộ cồng chiêng chuẩn, huyện cũng mở các lớp dạy âm nhạc cồng chiêng cho các xã.

Và hôm nay, trong không khí mùa xuân đang về, bản hòa tấu của dàn cồng chiêng vang lên, ngân nga giữa núi rừng như lời chúc phúc mọi nhà trong ngày Tết, hay tưng bừng mở hội khai xuân.

VÂN NGA